-पाङ्वार-$किर्न-शाङविशारदामयै- ओविजयाभूरद्ररीश्वरमहाराज -विनेवरन-विनवनिषान- छनिवये-ीपुष्यविञजयजिन्महाराज-चरणङ्मषटमधुकर- सुनिधुरन्धरविजय-यम्फिला सादित्य-शिक्षा-मञ्जरी ~-्न्र्सर--81० खन्द।4शोर गोः प्रध्य. सरके वः (षदीक-भीपिदधसारस्वतस्तव-म्दतिमीमां सारैदन्विता ) निवी निन सष. १७७४१ १ प्रशासका >, निकमद्वत्‌ ३००१ भी -जेन-सादित्यवर्धक शना ` गनवरवद्‌- गोपीश, 2. न° सुरत -( शुजरा ). ~ £ [दव्य आकिवकद--भीजेवमास्करोदणदयुव्नाक्ये सनित प्रकारदाकीय-निवेदन सजनोना करकमठ्मां अमे आं त्रीजुं प्रन्थरःन मुकतां भानन्द्‌ भनुमदीए्‌ छीए. भा प्रन्धनी संकरना विद्वन्‌ सुनिमहाराज श्रीधुरन्धरविजयजी महा- राजे करौ छे. तेओश्री तेमना सर्वतोमुख पाण्डिव्यनो लम जनतने भा संस्थ दारा भपे छे, ए आ संस्थनु सदूभाग्य छे, धीरे धरे न्याय म्याकृरण-ज्योतिषू वगेरे विध्यना तेओश्रीए बनाषेा विशिष्ट म्रन्थो अमे आपनी समक्ष मुकवा भाग्यराी थदृए एम इच्छोए छीए,. आ प्रन्थनी उपयोःगता अने तेमां आत्रना विषयोनी समज प्रस्तावनामां सुन्दर राते बनावी ठे वाचको प्रस्तावना वाचवापूरवक म्रन्थनु अवगाहन कहो तो तेमने विरोष मजा पडो सुद्रणदःमे थयेद्छो अड्ुद्धिओ, ञद्धिपत्रकमां प्रमाणे सुधारी वांचवा भनमग ङे रसीयामो रसनो आस्वाद टेवा मादे आं प्रन्थने पण रसपूर्वक वाचे, विचारे ने आखर अनन्त रससागरमा नीन थइ जाय एज. भभिरुषा साथे चिरभिए्‌ छीरए्‌ भमे भापना कशरीचन्द दीराचन्द श्ववेरी, नेमचन्द मोतिचन्द ध्रवेरी ॥ ओ. सेकरेटरी श्री जनसाहिन्यषरधक सभा-सुरत. ---श------------ 9 -- २ २६५ -- १०१) ९।& ०रे५।य्‌ ४ उयतय-- ग्मभन्‌>म. . - २६।यऽ - । पत्‌) गवरी भेनय उपर्य ५०) € 6 ७६।५ पनाय ६ ९, १ ध्म पनती भ पकती ५८) २३: ३ तराय ५०) १।ग। \।५०६।ल्‌ पनाय ६ तेभन्‌। धमप, ५४ इभी &। ५ घम्‌ ५८ + ४३८५४ ५८} २।७ २।४य्य्‌ ६ टय ६ २५) २९ ३५२य्‌/६ ०२।अ३-- सस्य शुवे ठं पद्मक वरमत्र गुकरम्‌ ॥ १ ॥ किरिः रशाराग्छिद्ुषमक्तो मर्तु, जिने दीनिऽकम्पा सतततमनुक्षम्पा श्ुमफला ॥ सा शने याने इिरवि चलम स्व विमस्न, स्तुषे-॥ २ ॥ जिषुशा दकायाः समजनि ुभुशषाप्रक्छतः, स्वभावात्‌ सदमावा -कणङ्रणं साधु चरितम्‌ ॥ अुखेम्णा प्रतिं पदुमनुपदं येन विदितं, स्तुषे~॥ १ ॥ अदीयं उ्वार्वाने व्रतयरणसम्भानजनने, अदी समामे सुजनजनदो मयहननम्‌ | जदीयं॑माहाल्ं॑प्रशमरसतादात्म्यकरण, स्तुषे-॥ 9 उपाध्वाविऽ्वाधि- प्रमवमवदु खानि सपदि, कमं शीघ्रं बान्ति कमकमछयोरमस्म नमनात्‌ ॥ लानामास्थानं मवति क्षटिति प्राणिनिक्हः, स्तुषे-॥ ५ ॥ ( यु्णप्रयातय्‌ ) द पञ्चकं पशमङ्ानवयि, प्रगे पाठमात्रेण संसारतानि ॥ ङमो प्रमावाद्‌ गुरोमेकिमावात्‌, कृतं अयते सजनानां शुदे स्तात्‌ ॥ श्चासनसघ्राट्‌-सरचैतन्डस्वतन्ध-सूरिचक्रचकरदति-पृञ्याचार्थ- महदाराज्ञश्रीविज्ञयमेमिष्द्रीश्वरमहाराज्ानां परदशैनास्मवि चारखण्डनपुरस्सरस्वदद्ं नारसविचारमण्डनारमकः स्वन्थायः । (गीयते भ्रामातिक-~रागेण). जयति जिनशासने पूरिसम्राड गुरु-र्ममिघरिः सकट्त्सिन्धुः ॥ श्चतनिधिः सेवधि. सदगुणानामय, करुणरसजल्धिसमसत्ववन्धुः ॥ १ ॥ आत्मनोऽभावसिद्रये सुधा नारतक्रं - यत्यते सवेधत्नेन नित्यम्‌ ॥ युक्तियुक्तं यतस्तत्र प्रतिबन्धक, भवनि यद्चनरचन नु सत्यम्‌ ॥ २ ॥ चिस्स्वपं क्षणस्थायिनं सौगतः, सर्वदा चेतनं वकयगौणम्‌ ॥ किन्तु यद्वचनदृतरोषशक्ति सदो-मध्यमघ्यासितो भजति मौनम्‌ ॥ ३ ॥ यसपरमामूतिभिर्मीतमीतेथिद-दरैतव दिररण्यं प्रयातम्‌ ॥ मायया सयते ब्रहम तत्रापि ते", स्वीकृतं वद्रुव्या प्रमातम्‌' ॥ ४ ॥ देहिनो व्यापकत्वं विदेहात्मनो, रहिततां संविददेवंदन्ति ॥ कृणशजी गौतमा यत्समीपे परं, गोतमीमूय मूकता भवन्ति ॥ ५ ॥ ज्ञपयितु चेतनं सक्रछ्करणेरक-तारमिह कापिलाः संयतन्ते ॥ नान्यथा {£ )क्षग्यवस्था भवेत्‌, स्थापितं येन विदरदिवदि ॥ ७ ॥ द्रनोदयकषये नन्दनो वीमतां, सरवैथा बाल्यतो ब्रह्मचारी ॥ विश्वतिज्ञानवित्‌ पद्मपादः प्रमो-दाग्रतापण-कावण्यधारी ॥ ८ ॥ ( उपजात्तिः ) इत्थं मया श्रीविजयादिनेमि , छरि' स्तुतस्तकविचारगर्भम ॥ श्रीतीथरकषोद्धरणादिकार्य, धुरन्धरः स्ताव्युखदायको मे ॥ ९ ॥ इप्यात्मतत्वविचारमण्डनातमक. श्रीविजयनेमिषुरीखगस्वाध्यायः ॥ ५. शसनमभ्रा२-श्रा मदयारयृष्वय- (५१८य मि. स्‌र५ २९ २।५।२० ॥ श्री मौतमस्वाभिने नम. ॥ भारम्भिक-प्रकथन सारिलय--खारा महेरामणमां मीठो वदती विरडौ साहिय-धरखता धोममा कल्पवेडीनी गीछी छाय साहिलय--चिप वरसता विश्वमा-अगृतचिन्दु. शने कोण न चाहे | एने कोण न इच्छे । एने माणवाना कोड-भभिछाप कोने न जगे | माणस-माणस होय, एलु मनुष्यत्व मरी गययुनहोय, तोणएने साह्य सिवाय चछेज नहिं ए वायु वगर्‌ नभाव ठे, जल विना जीवे, एने खाधा सिवाय चे, पण साद्िव्य न मठे, रसना धृष्डा पीवा न सांप्डेतो एने जीवं न गमे, एना चिना णना प्राणन रके सारि्यथी सवेन श्रथ. सवाय छे जगतना कल्याणनो मोट फाठो तेने भगे एवोकोणदछे के जेणे साहिव्यनु साचु सेवन कय हो्-हदयथी साहिः्यनी उपासना करो होयनेतेचुद्ितनश्यु होय ते ६ मल्योनं होय 2 हा, वने, साद्विस्यने नामे दुनीयामां फेखाता दोर्हित्य -द्ृ्ट-कचरा षष्रीमां फसाई्‌ गयो होय तेने छामन थाय, छाभतो न थाण््चपण तेनु अकल्याणज थाय, विषयवेहीनी छांयमां शान्ति क्यांथी मठे ? शूट सिवाय ' वाचक प्ति बीजी शयु सपत्ति होय । मटे साहित्यना कोड पूरनारे प्रथमशरी साहिष्य चने साहिप्यामास्ननी सोऊस-परीक्षा करतां शील जोदए वे वचेनो तश्नावत जाणतां शिखबु जोह सरासोरानी तपास करतां शिखबुजोष्ए ए रिख उावनार प्रन्थ ते साहित्य कान्यप्रक्रार, कात्यानुगासन,सरस्वनीकटढामगण, साहि्यदष ग,अछ्क्रारचिन्तामणि पररूप, रसगगाथर वरे महासागर जेव ते म्रन्थो ते महासागरोना घूधवारशरी ८ सारस्वतस्तव' छे, साभववा प्रमाणे प्रथम्‌ जाना १४ तूक्तो हतः, एनो प्रमाव एषो हतो के ते पाठ कएवानी साथे देवी सर्ती साक्षात हाजर थती, दैवीनां कंथनथीन एक पय कमी कते नाखवामां आतल छे, तो पण मा स्तोत्रमांधौ नीकृकता मन््रनो दशां सदित विधियुकत आाग्नाय श्रमाणे चक्ष जाप कावा अबे, तो तेने भगवती मारतीना दर्षन थाय ए नि.दंशय छे, श्रमात समये स्तोत्रनो रोज पाठ करवामां अवर, तो ज्ञानावरणीय कमनो क्षयोपदम के उद्धिशक्ति खीख्वा साथे ज्ञान पण साहं चे, वीजा परिरिटमां--शष्दवृ्तिमीमांसां छे. शब्दुथी जे ज्ञान ज्ञान करावनारा अनेक कारणोमां आ दृत्तिमो पण ठे. ते प्रधानतया शक्ति लक्षणा ने व्यञ्चना. आ मीमांामां शक्ति अने छक्षणाने ८. विस्तारथी ग्यञ्ञनाने निरूपी छे. केरखएक व्यञ्खनानी जहर नथी : यक्िपूरवक व्यज्ञना मानवा समजान्या छे, ने व्यज्चना मान्या वगर स ८ सहृदयो सत्य साहिस्य समजता शीले, ने किच्ष्ट साित्यथी दूर रहे ए आ भ्रन्थनु प्रधान प्रयोजन >. आना पन, पाटन, वाचन, मननथी एक पण सात्मा , . बनरो तो आने चङ्ग करे मदेनत सफ्छे. एज आत्म मात्र .. खचत्‌ २००० शुनिधुरन्धरविजय विजयादश्चमी. देवबाग, ककष्मीजेनान्नम- ८ सारस्वतस्तव छ. सांभक्छवा प्रभणे प्रथम आना १४ सक्तो हेन, एनो प्रभाव एवो हतो के ते पाठ करवानी साथे देवी सरस्वती साक्षात्‌ हाजर थती. दरेवीना कथनथोज एक पद्य कमी फ नाखवामां भ्र छे, तो पण सा स्तोतरमांथी नीककता मन्त्रनो द्यां सित विधियुक्तं आम्नाय भ्रमणे शक्न जाप करवाम आवि, तो तेने भगवती भारतीना दषेन थाय ए नि संशय छे. प्रमात समये स्तोत्रनो रोज पाट करवामां आवे, तो ज्ञानावरणीय कमैनो क्षयोपशम क्षे ने बुद्धिशक्ति खी्वा साधे ज्ञान पण सार चडे. वीजा परिशिष्टमां--श्ब्दश्ृततिमीमांसां ठे, शब्दशरी जे ज्ञान थाय छे ते ज्ञात करावनारा अनेक्र कारणोमां आ इृत्तिओ पण छठे, ते प्रधानतया तरण छे शक्ति छक्षणा ने व्यल्लना. आ सीमांसामां शक्ति अने ठक्षणाने दकं बतावी विस्तारथी व्यज्ञनाने निरूपी छे, केरछणएक व्यन्ननानी जरूर नथी मानता तेमने युक्तिपूरवैक ग्यज्ञना मानवा समजाव्या छे, ने व्यञ्चना मान्या वगर चे नर्हि -ए साबीत ^ साहिव्यमां व्यङ्जनानो प्रभाव उगे ने पगठे मनुम्वाय छ. ए रीते त्यां (कि 'ुस्तक्रनी पणाहुति थाय छे. मिन्थथी सहृदयो सव्य साहित्य समजतता शीते, ने दुष्ट अनिष्ट अने विचष्ट सा्िव्यथी दूर रदे ए आ प्रन्थनु प्रधान प्रयोजन ॐ. आना पठन, पाटन, वाचन, मननथी एक पण अत्मा सत्साहित्यनो उपासक्र चनदो तो अनि च्घे करे महेनत सफठछे. एज आत्म मात्र कल्याण पन्ये संचरो. संवत्‌ २००० | युनिधुरन्धरविजय विजयादश्चमी, देववाग, कक्ष्मीजेनाश्रम-- जामनगर, ॥ ॐ सई नमः ॥ | कस ९, = सारित्यरिक्षामञ्चरी € "ज्र उपजातिः रसेप्रवादोज्ज्वल्ल भावसद्गणा- ४ नवव्यरीस्युञ्क्ितदोषनि्मलाम्‌ । सालद्करतामर्थविरदोषकङ्ाजिनीं, स्मराभि नित्ये जिनवाचमादरात्‌ ॥ १५ निर्वाधसदोधरसप्रसेक-समपिताद्ोषजनप्रमोदम्‌ । अनारतं चिचपरासमेततं नवीननेमिस्तनर्धिंत्लुमीडे ॥ २॥ स्खृतोऽपि द्रीङ्रुते ङबोघ-तमस्तत्ति यो निरवयवाचः । आचायवर्योऽष्तसुरिसुरः पुण्याश्चितो से कुरार तङोठ ॥-1॥| „ अद्षटुष्‌ व्याख्यां कुखुद चन्द्राख्ये नारके व्यरचव्यकः ॥ मयूरदूतसदन्धा घीमध्धुरन्धरो छनिः ४ ४॥ माङिनी सरस ऋज॒मतीनाप्ा्युसदोधक्रत्यै । नवनवपरिबोधस्फार संभारद्राभ्‌ ॥ अनति विपुरखूपां काव्यभागे नवीनां । __ रचयति शिद्रिक्तामस्जरीं साधुव्षैः ॥ ५॥ युरमम्‌ ॥ १ रसभावगुणादिरन्देवोच्याधैः सूचित. 1 २ मेवम्‌ ! ई सैः! `` # सादिव्यशिक्षामजयी "~~~ ~ ~~~ ~~~ इह हि निरतिकयानन्दौपयिकमनेकानेकसां सारिकचिन्ताचान्ते- वित्तानाभपि, अन्यानपेशक्षमनोषिनोदसम्पादकं “काव्य मे; तदुक्तं काव्यप्रकाश्कता- आयौ क्न्य यरासेऽर्थकृते व्यवहारविदे दिषैतरेक्षतये ॥ स्यः परनिर्ृत्तये कान्तासम्मिततयोपदेशयुजे ॥ १ ॥ कलिकालसर्वजञश्रीहेभचन्द्रब रिमिरपि काच्याुश्षाषने उक्तं यद्‌ ॥ कान्यमानन्दाय यसे कान्तातुल्यतयोपदेशाय च ॥ १ ॥ ३ ॥ इति । अत्रेदं घुमाषितमपि-- ससारविषदृक्षस्य दवे फठे ह्यमृतोपमे | सुभाषितरसास्वादः संगमः सजनैः सह ॥ १ ॥ एताददूकाष्यरचनोपयिकसामभ्रीषते काव्यरहख विज्ञानाय च ८. सदङ्कनामल्युरकण्ठं नोरकण्डते वेतः । {स्तदुपयोभिकी सामग्री सादित्याकरग्रन्थेम्यः, सद्द संकषेपानिरुष्यते-तत्र जिक्ञाघ्रनां पश्चजिक्नासाः प्रयोजिका ताशेमाः कथं कविरवसंप्राप्तिः कवेः रिक्षा च कीदशी । कश्च काव्ये चर्मकारो गुणदोर्षीदयश्चके ॥ १ ॥ सम्प्रदाय. कवे" कोऽस्ति छोकोत्तरविनोदद्‌ः । तेषां ज्ञानाय रंक्षपात्स्वरूपमिह द्रयैते ॥ २ ॥ तत्र पश्च भरमितयः करमेणोच्यन्ते-- १ भाश्रन्त प्रथमां भ्रमितिः ६ अथ म्रथमा पमितिः॥१॥ “तत्र प्रथमायां प्रमितौ कवित्सेप्राप्निः । सा तिषा । १ दिष्य- भ्रयत्नोपलमभ्या, २ जन्मान्तरसस्कारजन्या, ३ लौकिकमयत- साध्या चेति। ` तश्र दिव्यप्रयत्नोपरुभ्या कविखरसप्राप्तिः, देवताराधनजन्या | तत्र मत्र ५" अभतिः। ५५ कारामिधमन्त्रजापेन कवित्वाबा्षः भीयशोविजयोपाष्यायानाम्‌-- तथा चं तेषमेनग्रक्तम्‌- ॥ ^” कारजापवरमाप्य कवित्ववित्व-वाञ्च्छासुरषुसुपगेगममङ्गरंगम्‌ ॥ वतैर्पकासिङुमैस्तववीरशम्मो-रम्भोजयोश्वरणयोवितनोमि, पूजाम्‌ ॥ १ ॥) इति मदहाषीरस्तवापरनामखण्डनखण्डसाचे । ्रदेमचन््रमीणामपि बाण्देताभ्रसाद आसीत्‌ , तदत्ते यथा "(एकदा फिर सोमचन्द्रुनिः" ( भीरेमचन्द्रघरिः ४ ६ 2.2 द्‌- वताराधनामिलाषो गुर्ाज्गया कारमीराच्‌ प्रति प्रितःतरलर सरत्तख म्भे एव भिरिति भारती, एवध्ुक्तवती । ` कारमीरान्मास्म यासीरत्वं वत्स मत्तोषेतवे । चद्वक्तप्रणिषानाम्यां ब्रीतास्मयत्रापि संप्रति ॥ १ ॥ सिद्वसारस्वतो भूया" प्रसादेन ममाधुना । इयुदीय पिरोऽथतत देवी विघुदिव क्षणात्‌ ॥ २ ॥ तथा बप्यभद्विश्ररीणामपि मनक्राराधनजन्यसरस्वतीप्रसाद्वर्णनं यथा प्रभावकचस्ति-- 1 सारित्यशिक्चामश्षया योग्यतातिरायं चास्य ज्ञात्वा सद्गुरवस्ततः । सारस्वते महामन्त॑तत्रस्थास्तस्य ते ददुः ॥ ३२ ॥ परावतेयतस्तस्य निरीथे तं सरस्वती । स्वगंह्ना्ोतसि शरांयनात्तासीद्रहो भवि ॥ ३३ ॥ त्न्मत्रनापमाहास्मयात्तटूपा सा , समाययौ । ईषद्‌ दृष च तां वक्त्रं परावतैयति स्म सः ॥ ३४ ॥ स्वं पं विस्मरन्तीव प्राह वत्स ? कर्थं मुखम्‌ । चिवर्त॑से मवन्मन््र-जापातुष्टाहमागता ॥ ३५ ॥ वरं इृण्वित्ति तत्मरोक्तो बप्पभद्टिर्वाच च । मातर्विसदरं ख्पं कर्थ ॒वीकष्ये ततेदरम्‌ ॥ ३६ ॥ स्वां तनु पद्य निर्वच्ामिद्युक्ते स्वं ददर सा । अहो निविडमेतस्य तब्रहम्रतमिति स्फुटम्‌ ॥ ३७ ॥ श्च॒रमतरमाहाप्म्यं येनाहं गतचेतना | 2 दृढतोषेण व्वत्पुरः सथुपस्िवा ॥ ३८ ॥ पि निस्परहे वत्र ददं चित्रातिरेकतः। गल्यागत्यो ममास्तेच्छा लदीया निेतो भव ॥ ३९ ॥ तथा च तै रचितं अनुभूतसिद्धसारखतस्तवामिधं सरखतीस्तोतरं भारतीप्रसादप्रयोजकं महाप्रभावं त्रसोदशर्लोकात्मकतं वर्तते ॥ एवं शीवद्धवादीनामपि बाग्देवताप्रसादः प्रसिद्धः स चेव बद्धे वयसि गृहीतदीक्षो युङम्दाभिधानो शनिः ( श्रीडृद्धवादी ) श्रत तच्च परिदिषटेऽचरोक्वम्‌ । प्रथमा प्रमितिः ५ 1 पाठमहापोपेरम्बर प्रतिशब्दयम्‌ केनचिद्‌ युवघुनिना सोपहासं उक्तः “किमेवं तवं धुरं प्रषुटयिष्यसिः इति श्चुता स दध्यौ अज्ञानिनो मेजन्म धिङ्‌ तदहं भारतीदेवतामाराधयिष्यामि इति निधिल्य, एक- रशतिदिनपयेन्तयुपवासेनाराधिता बाण्देवी प्रसन्ना सा उवाच-- समुत्तिष्ठ प्रसनास्म पूर्यन्तां ते मनोरथाः । स्सल्ना न तवेच्छास्तु तद्विधेहि निजेहितम्‌ ॥ १ ॥ ततः स्स्थाय छृतपारणक; कलखचिद्‌ गणो गृहात्‌ अशलं समानाय्य एवमवोचत्‌ ॥ अस्मादृरा अपि यदा भारति 2 त्वत्प्रसादतः 1 भवेयरवादिनः प्राज्ञा मुदां पुष्यतां तत. ॥ १ ॥ इत्युक्ता प्रासुकैनौरै' सिषेच मुशडं सनिः । सः पविते पुष्यै-युक्त तेयथा नम. ॥ २ । ४ ५ दि। फविकालिदासस्यापि कारिकादेषीपरसादसशुपरग्धः क्षित्व- शकुदधवः प्रसिद्धतरः । मन्त्राश्नायादिकं गुरूपासनतः प्राप्यम्‌ । २ दितीया जन्मान्रसंस्कारजन्या कबित्वसंप्राप्विः । सा च गतजन्मनि आराधितक्ञानानां ज्ञानावरणादिकर्मणां श्रयो. परमाभ्यां संजायते । यथा श्री आर्वरक्षितद्चीणां रघुबयसि वेदोप- निपत्पारिणा दे्ोनद्शपूषपयैम्तश्चवाध्ययनसमर्था धीः जन्मान्वरसं- स्कारजन्यैव । तथा वैरोषिकडत्रोपस्कारादि्रन्थविधात्रा दंकरमिभरेण भोल्ये ष्यसि राजसभायां ॥ प साहित्यशिक्चामज्न्या « सहस्तसीरषी पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्‌ " इति वेदघक्तपमखा स्प्रतिमेमवेन पूरिता यथा- चछ्तश्वकितच्छनः प्रयाणे तव भूपते ८ । सह्तशीरषा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्‌ ॥ १ ॥ इति । सन्पुषटेन राज्ञा भूरिदानं दश्वा कथितं, “अहो बाव्येऽप्यखप्र- तिमा तदा उनयश्वर्षवयस्केन शङ्करमिभ्रेणीक्तम्‌-- बाखोऽहं जगदानन्द £ न मे वाटा सरस्वती | अपूर्णे पञ्चमे वँ वणैयामि जगत्रयम्‌ ॥ १ ॥ इति यच्चूयते तत्र परागूजन्मसंस्कार एष हेतुरसीयते । इति । ३ तृतीया लौकरिकम्रयललमभ्या कवित्वशक्तिः । सा च व्याकरणकान्यकोशछन्दःस्ान्नाचस्याससाध्या, तत्रा १८ विधः, अरपग्रयत्नोभ्यः, छच्छषोभ्यः, इृच्छरतरबोध्यशच तेषु #@ प्रतिभा ऽमा काव्यरुचिथ मलीयसी युरुविनयथ मू स प्रथमः। सहि अस्पायासेन पद्पादपू्यादिना काव्यानि विदधाति, तत्र पदिः यथा ^* भियः इरणामधिपस्य पालिनी- मितिपध्स्य ” आद्यपदमादाय माधेन पूर्तः कृता, “ भियः पतिः श्रीमतिन्नासितुं ” भित्यादि। पादपूति‡ यथा महासहोपाध्यायश्रीमेधविजयगणीनां मेषद्त- समस्याटेखे । स्वस्ति श्रीमदभुवनदिनक्दवीरतीथीमिनेतुः । ्रप्यादेशौ तपगणपते्मैषनामा ' विनेयः ॥ परथमा चरमितिः ७ , ---------------~-----~--~---------~--~--- ज्ेष्टस्थित्यां पुरमभुसरन्नन्यरद्ूरौ ससजं क्िग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु ॥ १ ॥ यथावा) मक्तमाख्रणतमोिमणिप्रमाणा-मुदीपकं जिन 2 पदाम्बुजयामटन्ते ॥ स्तोष्ये मुदाहमनिरौ किर मरुदेव इष्टाष्टकर्मरिपुमण्डलमित्सुधीर ॥ २ ॥ खातन््येण यथामम स्तुति चत्‌र्विशतिकायां- रिष्युमये संमये प्रणतो नतोऽ-मरपति, प्रसर्वराविशद्रये ॥ करकनेऽप॑यदैभवर्वशकम्‌ वितरतादषम समदीम्सित॑म्‌ ॥ २ ॥ इच्छरबोभ्यः दवितीयः) स हिं काठीदासादिकृतप्रबन्धानाम- वरोककः तद्बरोकनजातचित्ताहादः कान्यकवनपदटरूनां सदहवासी काव्यरचनाये चाक्याथेशयूल्यमपि काव्ययोजनं करोति, छायादिकमा- दायकावन्यकत च । तत्र वाक्याथशूल्यं काव्यं यथा- विभल्कान्तनितान्तनिशान्तके, प्रकृत्तिचारुविदारुणसारुणे । भववनेऽनवने धननूतने, सरसमाररमारमितानने ॥ १ ॥ छायामादाय कान्य यथा-- सदोदयो हृदगहनस्थितानामपि व्यय य. तमसां विधत्ते | जयत्यपू्वो मृगलञ्छनोऽसौ श्रीगान्तिनाथः्ुचिपक्षयुग्म. | १ ॥ इति श्री यद्तोविजयवाचकप्रवरविरचितदरोग्रछायामादाय मकछतियेथा- मविकहद्गतिमोहमहानमो, विधरनैकपदुरमतकृत्मष; । युगच्पक्षविश्द्ियुतोऽश्षयो-जयति चन्द्रजिनः भरितचन्द्रमा; | १ ॥ ८ सादित्यदिक्षामर्यौ कृच्छरतरबोभ्यः ठतीयः। स हि बहुप्रयत्नेन पदपराबर्यादिना चमत्छृतिहीनकाव्यकर्ता । यथा मोजराजप्रार्थनाठृते चतुभिर्विपररति- प्रय त्नेन पदद्वयं बरिरचितम्‌ तवेषम । भोजन दहि रजेन्द्र £ ध्रतसूयसमन्वितम्‌ । शटोकादधे सद याह्ादकं पयि मिहितेन कालिदासेन पूरितम्‌ यथा- “ माहिषं च शरचन्द्रचन्दरिकाधवरं दधि । ” इति भोजप्रबन्धे । पदराद्या यथा-- आदिमं पथिवीनाथमादिमे निष्परिरहम्‌। आदिर तीथैनाथं च ऋषभःस्वामिन सतुमः॥ परथमं प्रथिवीपालमप्निम ॒निरवम्रहम्‌ । प्रथम तोथेनेतारं नामेयं समुपास्महे ॥ चमत्छृति हीनं यथा- निशां राजते चन्द्रस्तारकागणसंबरतः, नारानन्धकारोर्घ वितन्वन्‌ चन्द्िकाचयम्‌ | 4 वदा “खिद्णज्ञ, इङ़लफरणे") इत्यादि शब्दशासमा- 4 तथाभूतानलधृमरासभमहानसधटयरदण्डचक्रचीव रहैतेत्वीभासादिरूपककंशतकंशाक्तसमध्ययनेन वा विनष्टकवनशक्ति साहिस्यनिन्दाश्रवणेन च विप्ररुग्धः, सोऽत्रासाध्यत्वेनानधिक्रारी ॥ हति धी सावीयसार्वसरस्वतीसुधासेकसिचितसमस्तससारसर्वशासनसार्वजनीन- सार्वमौमाचार्यश्रीसद्िजयनेमिसूरीश्वर-पटाम्बरास्वरमणि-व्यायानपीपूषपरिवषं- णपाश्रदपयोद-कविरतन-शाञ्जविश्ारदाचार्यंभीविजयासखतसूरीश्वर-विनयनिधान- विनेयरकषमुनिवयैश्रीषुण्यविजयपाद प्मपरागास्वादलोदपमुकरनि- धुरन्धरविजयसन्टम्धायां साहित्यशिक्षामजर्या भ्रथमापरमितिः । ~अ ष्सयन्निरिरिथ->--- --- द्वितीया पमिति ९. ॥ अथ द्वितीया प्रमितिः ॥ कि तत्र “कवेः शिक्षा कीदशी” इति जिन्नासायां स्ुपरन्धविल- शुणसरसकान्यगिरः कवथितुः शिक्षा उच्यते । केविगिभनायां प्रथमत छन्दोन्ञानमावस्यकम्‌ | छन्दथ मात्राऽक्षरभेदेन दविधा, मात्रा नाम “' अक्षिसणनद्ः माणकः कालविशेषः” हखसरस्यैकमातरा गुरसखरस्य तु मात्रार्थं ररश्षणं--सेयुक्ताचं दीष सानुस्वारं विसर्मस॑मिश्रम्‌ । विह्तेयमक्षरं गुर पादान्तस्थ॑विकल्पेन !॥ १ ॥ मत्राछन्दसि आर्यायाः प्राथम्यात्तामेवादौ ब्रवीमि । यस्या पदे प्रथमे, हादरामात्रास्तथा तृतीयेऽपि । अष्टादश दितीये, चतुर्थके पंचदश साऽ्ऽ्या ॥ र लक्षणघ्रदाहरणे चेदमेव-- आर्यायाः पथ्या, चपला, विपुला, मुखचपला, जघनचघपला, गीत्युपमीवयादयो भूरिशो मेदाः छन्दःशात्नतोऽतसेया विरेषाथना; तेषु शीतेरतिप्रसिद्धतवाच्ठक्षणम्‌ उच्यते । आर्या प्रथमास, यस्या अपरार्षमाह तां मीतमिति । उदाहरण यथा मम- नुरकपाप्रथमाश्रय ] निजपरभेदादिशचून्य ! जगबन्धो २ } ऋषभजिनेश्वर । कृपया, मामुदवरकर्मजाट्परतन्त्ात्‌ ॥ १० साहित्यदिश्चाम्यी एषैव कचिद्‌ गाथा शन्देन व्यवहियते यथा-- अभियं जिय सन्वभर्य, सन्तिं च पसन्तसम्बगयपावम्‌ । जयगुरु सन्ति गुणकरे, दोवि जिणवरे पणिवग्रामि ॥ गहा ॥ --:: इति :-- अक्षरच्छन्दःसु प्रथममषटाक्षरमयुष्टप्‌, तष्टक्षणं यथा-- पञ्चमे खघ सर्वत्र, सर्म द्विचतुथयो' । गुरुषष्टं विजानीयच्छेषेष्वनियमो मत" ॥ उदाहरणमू-नमस्कारसमो मन्त्रः, अल्रुज्ञयसमो गिरिः । चीतराग्समो देवो, न भूतो न भविष्यति ॥ नेदं रश्वणं सावत्रिकम्‌ यरविशेषे रक्षणानाकरान्ततवेऽपि भरव्य- तयेवायुष्टुपत्वव्यवहारः यथा-- तदन्वये शुद्धिमति, प्रसूतः डुद्धिमत्तर' । दिरीप इति राजेन्दुरिन्दुः क्षीरनिधाविव ॥ १ ॥ अन्येषां छन्दसां सौकर्याय गणवभेः सथुपदिष्टः शिष्टैः । गण- अयाष्टधा, मगण, नगण, भगण, यमण, जगण, रगण, सगण, तगण, मदात्‌ । तेषां सरूपददकोऽर्य-्छोकः । मलिगुरुन्िल्घुस्व नकारो, भादिगुरुः पुनरादिल्धुरयः । जो गुरुमघ्यगत्तो रख्मध्य', सोऽन्तगुरुः कथितोऽन्तच्घुस्त" ॥ यद्वा--आदिमध्यावसानेषु, मजसा यान्ति गौरवम्‌ । यरता खघ यान्ति, मनो तु गुरुलाघवम्‌ ॥ १ ॥ हितीयां पमिति १९ वर्णत्रयस्चुदयो गणः । तत्र यसिन्गणे त्रयोऽपि वर्णां गुरवः सो मगणः, यत्न चयो वणः रुषवः सो नगणः । यत्र प्रथमो वर्णः गुरुः शेषौ द्वौ लघू सो मगणः । आदो धुः शेषौ गुरू सो यगणः मध्यमो गुररग्निमान्दिमौ रघू यत्र सो जगणः । यत्र मध्यमो रघुः प्रथमदृतीयौ गुरू सो रगणः । आब्रदवितीयौ रधु तृतीयश्च गुरुतर सः सगणः । यत्रान्तिमो रघुः शेषृप्रथमदितीयौ शरू स तगणः । वक्ररेखा (5) गुरोधिन्दं सरखा च () व्थोस्तथा ॥ , गुरुरेको गकारस्तु छकारो र्धुरेककः ॥ १ ॥ ॥ गणसापना ॥ मगणः । नगणः। भगणः | यगणः । 555 } । 1 ऽ | 1 15 5 जगणः | रगणः | सगणः | तगणः । । ऽ । 5 | ऽ 115 १ ॥ अष्टाक्षरबत्तं प्रमाणिंका-परमाणिका जरो रगौ यत्र प्रथमो जगणः द्वितीयो रगणः पशा्घुर्णः ततश्च गुह- वरणः सा प्रमाणिक्गानाम छन्दः । उदाहरण यथा-जिनेशमक्तिरचयुता, दते, हि मोक्षसाधिका । सदागमे निरूपिता, यतष्वमत्र सजना ॥ जगण, ण 1 न्‌ क ~~ रगण भक्तिर 5 । 5 यु, ता 5 जिनेज्च 15 । १ प्रमाणिका | ~---~----------~--- ~ -~- १२ सादित्यशिक्चामश्चया «५ अथ एकादशाक्षरढृत्तानि सप्त ” ~---- १ तत्र~इन्द्रवजा--^“स्यादिन्द्रवज्ञा यदितौ जगौ गः॥ ।| तगणद्वयं जगणः गुरुद्रय च यत्र॒ तदिन्द्रवजानाम छन्दः ॥ यथा-न भियं नाभियुत स द्या-ढवापि धर्म॑सित्तिकल्पवष्टी । येनोप्तपू्वा त्रिजगञनानां, नानान्तरानन्दफखनि सूते ॥ १ ॥ इति संदन्धशतन्यायग्नन्थ-न्यायाचार्य-श्रीमधशोविजयो- पाष्यायानाम्‌ । २ उपेन्द्रवजा-- “उपेन्द्रवज्रा प्रथमे ठौ मा ॥" ॥ सा इन्द्रवजा एव प्रथमे ठघुवणं सति उपेन्द्रजा खात्‌ ॥ 6) रणो हरिणा सवर्णो, मनोव मे सुमत्तिव॑रीयान्‌ ॥ {तो दष्टकुटष्टिराग-द्िपेन्र ¡ नैव स्ितिरत्र काया ॥ १ ॥ इत्युपाध्याय-श्रीक्षमाक्रट्याणकीयवेत्यवन्द्नचतुर्विषिकायाम्‌ । तगणः | तगणः जगण. य, खु, 9 दन्द्वन्ना पन्द्रीभ्नि | यनाभि सुतस | द ध्या 1 551 | 551 (5 | | | 9 परथमे रघु. तगण जयणः गु ख ]- २ उपेन्द्रनच्रा सुवर्ण | वर्णेह रिणास | ब | णो 1 5 ॥ 1 ॐ ॥ ऽ ॥ ॐ 5 । .-_- __ "------------~__-_~~-~~~~~~~ हितीया भ्रमितिः २२ १ उपजातिः--“अनन्तरोदीरितलक्ष्म भाजो, पादौ यरदीयाबुपजात्तयस्ताः ॥ ॥ इन्द्रभजोपेन्द्रवज्योर्भिङितौ पादौ यखां सा उपजातिः ॥ यथा-अथ प्रजानमिषिप प्रभाते, जायाप्रतिप्राहितगन्धमाल्यामर्‌ ॥ वनाय पीतप्रतिवद्धवत्सां, यजोधनो घेनुपरपे्ुमोच ॥ १ ॥ इति फविकुरुफिरीटकाङिदासख । खागतारथोद्धता-वंशरथेन्द्रवंशादिभ्योऽपि तथैव भवन्त्युपजातयः । २ शारिनी --“दादलिन्युक्ता, म्तौ तगौ मोऽन्धिरोकैः ।“ यस्या मगणः तगणदय गुरुदय खात्‌ चतुभिः सप्भिश्च विरामः सा शाकिनी ॥ यथा मर्छृविः- पापं हन्ति, श्रीसमूह च दत्ते, उत्ते कामं धर्मबुद्धिं विधत्ते ॥ धत्ते सुक्ति, सर्वदा सेत्यमाना, नृणां शरद्रा-गाछनी वीरपूजा ॥ १ ॥ 3 रथोद्धता-“ रात्‌परेनेरलगे रथोद्धता » "+ { न || ख्धुः | तगणः जगण र || यु [- प्ण णौ कका वमे ॥) १ उपजातिः व अथप्र जानाम पिप्प भा ऽ 5 | 1 ऽ ॥ ङ इ सगण. तगण 1111 गु, | (। २ शाङ्निी ए ध व ह न कि 8.0. 3 5 ऽ $ ऽ | 5 5 ड ऽ रगणः नगणः र्गेणेः ड ठु ४ रथोद्रता एः दं = ~ 9 बीतरा गसुख फुद्प । जा ऽ । ऽ शि, 5 | ऽ ( इ १४ सादिव्यश्िश्चामओ्चयी ॥ यत्र रगणः, नगणः रगणः लघुः गुरु सा रथोद्धता ॥ यथा-मम मुद्रित्यदचन्द्रनाटकरीकायाम्‌-- वीतरागयुखफुपङ्गजा-निःसृतागृतपरागमेदुरम्‌ ॥ अद्धितीयमवदात्तमदसुर्त, ञेनदासनमुपास्महे चिरम्‌ ॥ १ ॥ १ दोधकम्‌--“ वोधकट्त्तमिदं भममाद्गौ = । ॥ यत्र भगणत्रयं रुदं च तद्‌ दोधकब़त्तम्‌ ॥ यथा-दोधकम्थविरोधकयुप्रं, खीचपरं युधि कातरचित्तम्‌ ॥ स्वार्थपरं मतिहीनममा््य, मुञ्चति यो रपति" स सुसखीप्यात्‌ ॥ १ ॥ २ खागता--““ स्वागतेति रन भाद्‌ गुर्युग्म्‌ “ । ॥ यत्र रगण-नगण-भमणाः शुरुयुम्म च सा खागता ॥ व [ज्ञविमरैर्युणतुङधै-रर्थिनाममिमतार्पणराक्तैः ॥ ्रागतामिमुखनम्रशिरस्कै-र्जन्यते जगति साधुमिरेव ॥ १ ॥ भगण 9 दोभकम्‌ दोधक सेक 5 1 । ऽ । 1 अगण भगणः | भगणः रगणः नगण ॥ गु | य॒ + । रनम | ङ्ग विम छै्ुण त॒ | जज 1 ड ड २ द्वितीया परमिविः १५ ॥ अथ द्ाददाक्षरदृत्तानि ॥ १ वंशस्थ“ जतौ तु वशास्थसुदीरितं जरौ ” । यत्र जगण-तगणौ जगण-रगणौ च मवेतां तद्‌ बंसरखयदृचम्‌ ,॥ पथा-नेषपीण्काव्ये- त निपीय यस्य क्षितिरक्षिणः कथा-स्तथाद्वियन्ते न बुधा. सुधामपि ॥ नल सितनच्छन्नितकौतिमण्डल", स रारिरासीनूमहसां महोञ्न्वरः ॥ १ ॥ २ तोटकम्‌-“ इहतोटकमम्बुधिंसः प्रथितम्‌ ” । , ॥ सगणचतुष्कं यश्र तत्तोटकम्‌ । य था--मणिना व्यं वलयेन मणि-मणिनां व्येन विभाति करः ॥ -2 पयसा कमं कमठेन पय, पयसा कमठेन विभाति सरः ॥ १ ॥ ३ दुतविरुम्नितम्‌--““ दतविरुम्बितमाह नमौभरौ » जगणः तंगण, | || [र [` १ वेकस्य ( निपीय | यस्यक्षि | तिरक्षि ६ ॥ 1 ऽ 1 ऽ ऽ ॥ 1 ऽ 1 सगण सगण, सगणः सगण ज = व स) ९ पटक मणिना | वल्य वर्जे नमणिः 11 § । ॥ ऽ । । ऽ 1 । ऽ नगणः ] भगण. [ मगणः ¡ स्न { ४ दुतविकम्बितम्‌ क स्वमत सम्मत शाख्नम होदधि । । 1 5 1 | 1! (५! । ।\ । 5 १६ ____ साहित्यरिक्षामञर्यौ ~= ॥ यत्र छन्दसि नगण-सगणौ भगण रगणौ च तदुदुतविलम्बितम्‌ ॥ यथामम--घ्ठमतसम्मत्तराख्रमहोदधि-प्रमथनाधिगतामृतसनिधिः । परमतागमरसंगमवोधवान अमृतसरि-गुर्दिरतां चिवम्‌ ॥ १ ॥ इति गुरुस्तुरिषोडशिकायाम्‌-- १ य॒जङ्गप्यातम्‌-“ खुजङ्गधयातं भवेयेश्चतुभिः > । यगणचतुष्कं यन्न तद्‌ भुजङ्गश्रयातम्‌ । यथा मम कदम्बगिरित्तवा्टके- जगत्पावन" पावनः पावनानां, सढानन्दकन्दो मुनीनाममन्द ॥ सुर्वन्दनीयोऽथ वन्दारकाणां, कदम्बोऽनिदौ राजते शेखराज ॥ १ ॥ २ त्रयोदशचाक्षरबततं प्रहषिणीनाम- « चयाक्चाभिर्मनजरगाः प्रहर्षिणीथम्‌ > यत्र मगण, नगण, जगण, रगणाः गुरुवर्ण् त्रिभिरदशभिशच विरामः सा (7 यथा जजगन्नाथख-- स्वच्छन्द ठचख्दरविन्द ८ ते मरन्दं, विदन्तो विदधतु गुक्ञितं मिलिन्दाः ॥ _ आमोदानथ हरिदन्तराणि नेतु, नैवान्यो जगति समौरणावीण" ॥ १ ॥ _ यगणः अगण | घधमणः यगणः वनरपा चनामा | 15 ऽ 15 ऽ ध ह 11-।-(1 रगणः | शु रविन्द्‌ | तै मर | न्दम्‌ 1१ 5 ऽ | $ | ॐ ¶ अुजङ्गप्रयातम्‌ | बां 1 ऽ ॐ मगण- नगण २ प्रहर्षिणी | र चनश्पा 15 5 स्वच्छन्द दल्व्‌ 5 5 ऽ [1 ॥ चतरदाश्वरवृत्त वसन्ततिलका नाम-- १ ५ ज्ञेया वसन्ततिलका तभजा जगौ गः " यत्र तमण-भगण-जगण-जगणाः, गुरुद्यं च सा वसन्तति- क्का । यथा- रैः शान्तरागरुचिभि. परमाणुभिस्तवं, निमौपितश्िभुवनेकट्लममूत ! ॥ तावन्त एव खट तेऽप्यणवः प्रथिन्यां, यत्ते समानमपरं नहि रूपमस्ति ॥ १॥ इति भक्तामरस्तोत्र । पश्चदशाक्षरव्त मालिनी-- २ “ ननमयययुतेथं मालिनी मोगिरोकेः » । यत्र नगण-नमण-मगण-यगण-यगणाः अष्टभिः सक्तमिश्र षिरामः सा मारिनी । यथा--मविककमल्मानुमौनुसंदीप्तमानु- दुरितिवनकृगानु" प्राप्मोश्नाद्िसानु" ॥ विजितकुरिपुसार्थः साधितागापरार्थो, भवतु मम्‌ स नाथ. शान्तये शबन्तिनाथ ॥ १ ॥ "(म | १ वसन्ततिरुका । ह सासि | श - | त्वमि ष 5 ऽ | ऽ ।।॥ । 1 5 1 नगण, मण, जगण कना रमाणु । ऽ 1 यग्ण. चुसंदौ | ऽ ऽ य्‌; भि | यण घमालु" ॥ 5 ऽ ग, ` स्त्वम्‌ ड मगणः २ माङिनी । क =+ केम 1 । ॥ भविक माञ्चुमी 11} ऽ 5 ऽ द्वितीया भमिति. __ | १७ [1 १८ सादित्यशिक्चामक्नयी इत्य सत्परयरेप्रणीतचेतयवन्दनचतुर्िशतिषायामू । षोडशाकषरदृत्त पश्चचामरम्‌- १ (प्रमाणिका पदद्भय, वदन्ति पञ्चचामरम्‌" | अथवा लधुगुरुरुधुगुरुरित्येवं षोडशा्षरपयन्तं खात्‌ वत्पश्चचामरम्‌ । यथा--नमामि नेमितीर्थपं सदा युरीच्गाछिनं । समस्तसूरिचक्रचक्रव्तिताविराजिनम्‌ ॥ प्रदीप्रदीपमाल्किधिकेप्रकारादाट्कां । विधाय विश्वनाछिकरां दधानमात्मसम्भवम्‌ ॥ १ ॥ इत्यसत्मशरोयुरमात्राचायैश्रीमद्विजयलावण्यद्रिरचितश्रीदेवयुषैष्टके । ‡ अथ सप्रद्ाकषरहत्ानि । तत्र- २ शिखरिणी-"“रसैर्दैषिछन्ना यमनसमलागः रिल्रिणी" क यगण-ममण-नगण-सगण-मगणाः लघुव्ैः गुरर्णश् धडमिः एङादश्चमिश्च विरामः सा शिखरिणी, यथा--मम शिखरिणी छन्दोबद्धं मयुरद्तम्‌ , तथा च तदग्निमं पयम्‌- जगणः [ सगणः [कू. | यु [ जगणः [ रणः क. | शु. १ पद्छचामरम्‌ नमामि | नेमिती प | सदासु । शीक्क्रा 6 नम्‌ ॥ 51] 515 ऽ|151|515 |1|5ऽ -------- यगणः [ मगणः | नगणः | सगणः | भगणः | ऊ. | गु. 15 55551111 । 1} 5 (511 || / ऽ द्वितीया पमिति. १९ निस्गानन्दाखीर्दधतमनिदौ नेमिजिनप॑ । प्रमाते वन्दित्वाऽतरुणतरणिक्षान्तवपुषम्‌ ॥ पुरादबाह्योघाने विपुरतरसीन्दरयघुभगे 1 प्रभोर्यैत्ये ऽद्राक्षीदमृतविजय केकिविहगम्‌ ॥ १ ॥ १ पथ्वीबरृतम्‌-“जसौ जसयला व््रहयतिख पृथ्वी युरः'" यसिन्‌ छन्दसि जगण-सगण-जगण-सगण-यगणाः रघुबणः गुरू्णेश अष्टमिनेवमिश विश्रामः तत्पृथ्वीनामडृत्तम्‌ । यथा--वरं विमववन्ध्यता सुजनभावभाजां चणा- मसाधुचरितार्तिता नं पुनरूजिंता सम्पद्‌ ॥ कृगत्वमपि शोमते सहजमायतौ सुन्दरम्‌ । विपाकविरसा न तु खयथुसंभवा स्थूलता ॥ १ ॥ इति श्रीसोमम्रभाचायेरचितघक्तयुक्तावट्याम्‌ । २ मन्दाक्रान्ता--मन्दाक्रान्ता-ऽम्बुधिरसनगे-मों ९ नोग्तैय युग्मम्‌ ॥ वस्या मगण-मगण-नगणाः गुरुद्रयं ततश्च यगणद्रयं चतुर्भिः जगण. | सगणः | जगण प्षगण | यगणः [क| गु 4 ध्वी चर ति | भवव | न्ध्यतासु | जनभा | वभाजा | चर णाम्‌ 151 |115||5ऽ॥ ||! 51155 ।।॥|ऽ सगण, (भगण. | नगणः | यु | यु, | यगणः (गण. २ मन्दाक्रान्ता > --- | 1 न्दाकान्ता [ योज्ञाना भोडचि| सुचियु भरो | ज्ज्व्ञ्ज्वा (रुमा 55151 1|11।| 5 | ऽ 15 ऽ ॥ ऽ ऽ २ सादित्यशिश्चामयो षृद्मिः सप्तमिश्च विश्रान्तिः सा मन्दाक्रान्ता । यथा ममयो जाना ्यचिरुषियुनि प्रो्वरञ््वालमाटे । न्यं हव्यं दिरशतिकरुटिटं कर्मे एवास्ति नान्यत्‌ ॥ योगिष्येय॑निखिल्जनतावन्धपादारविन्दं । वन्देऽमन्दाऽविचछ्मतये नेमितीर्थाधिराजम्‌ ॥ २ ॥ श्रीनेमिती्थाधिराजाष्टके । १ हरिणी-“रसयुगहयैन्सौश्नौस्लौगो थदा हरिणी तदा > । यत्र नगण-सगण-मगण-रगण-सगणाः लग्ुएरू च ष्द्मिः चतुभिः सप्तभि विरामः सा हरिणी । यथा सिन्द्रप्रकरे-हरति कुमति भिन्ते मोहं करोति विवेकतां । वितरति रेति सूते नीतिं तनोति विनीतताम्‌ ॥ प्रथयति यदो धत्ते धर्म व्यपोहति इर्गतिं । जनयति देणां फं नाभीष्टं गुणोत्तमसक्घमः ॥ १ ॥ २ अष्टादशाक्षरब्तं चिन्रङेखा- ५८ मन्दाक्रान्ता, नयुगल्जठरा, कीर्तिता चिच्रखेखा ॥ “ _ ~~~ ~~~ ---- --- नमन [ सगण. | मगणः | रगणः | सगणः |क | गु. 1 | 1 9 हरिणी [11/11 हरति | मसिं | भिन्तेमो | दकरो | तिविवे | कि | तान ॥ 1 ॥ 115 | ऽ 5 5 |5ऽ॥ 5 || 1 ऽ 1 ॐ जननः |स [ नगण [ नगणः | शु, [छ [यगण. |यगणः २ चित्रलेखा र्धेऽसु (वमि | जगति | गड | शा [सा रूपं (यदासी 55 5 । ॐ । 1 1 1 ॥ । 5 15 ॥ ऽ 5 ऽ ॐ द्वितीया पमिति २२१ मन्दाक्रान्तासद्यमिदं वृत्त छिन्त्वयमेव विशेषः असिच्‌ छन्दसि? भ्ये नगणद्मयम्‌ अर्थाद्‌ मन्दाक्रास्तायां मध्ये पञचरषवो वणां आ- गच्छन्ति अस्यां च षट्‌ इति । यथा--ज>ंकिऽपुष्मञ्चगति मृगदशां सारखूपं यदासी-~ दाङ्ष्यद त्रजयुवतिसमा वेधसा सा व्यधायि ॥ नैतादक्‌ चेत्‌ कथसुद्धिदुता-मन्तरेणा्युतस्य । प्रोतं तस्यं नयनयुगङं चित्ररेखादसुतायाम्‌ | १ ॥ १ एकोनविंशच्यक्षरं त्तं “ शादलविकीडितम्‌- ¢ सुर्यीश्वर्ममजस्तताः सथुरवः, शादूलविक्रीडितम्‌ ॥ ? यत्र॒ मगण-सगण-जगण-सगण-तगण-तगणाः गुख्वर्णश्च द्वादक्षमिः स्ठमिश्च विरामः तत्‌ जादूलविक्रीडितम्‌ । यथा मम मयुरद्ते ररुस्तुतिः- प्रातवदशेनतोऽपि यस्य सुजनै., छाष्योद्य प्राप्यते । नित्यं नन्दनयत्यनेकविबुधान्‌ , विञानयारंचित ॥ यत्प्पयूनसुसेवनागृतरसार-सवाद सुखावण्यद, | स श्री नेमिगुरं सदा विजयतात्‌ , सपतियुक्तो धरुवः ॥ १ ॥ मगणः सगणः = सगण = (= व सुजनैः छाभ्योद्‌ |यःप्ाप्य ॥ ( 35 ऽ ६ {ऽ ऽ | सैनतोऽ ।पियस्य । ऽ { 9 शादरुविक्रीडित | ब 5 ऽ ऽ 1 ॥ ॐ गय साटिद्यश्चिक्चामज्ञयी १ एकर्विशादयक्षरघ्रस्त खग्धरा नाभ । <“ ञ्रभ्यैर्यानां येण चिखुनियतियुता सखग्धरा कीतिंतेयम्‌ यस्यां मगण-~रमण-मगण-नयण-यगण-~यगण-यगणाः सष्ठ भिः सष्ठमिः बः विरामः सा स्षग्धरा । यथा--आमूरो्धूीवहुखपरिमलारीदलोलल्िमादय~ इकारारावसारामख्दल्कमलछगारसुमिनिवासे ! ॥ छायास॑मारसरे ! वरकमख्करे । तारहाराभिरामे । । वाणीसंदोहदेदे ! मवविरह वरम्‌ देहि मे देवि ! सारम्‌ ॥ १ ॥ ॥ अध विषमच्छन्शांसि ॥ ¦ २ पुष्पिताप्र-- “युनि नयुगरेफतो यकारो, युजि तु नजौ जरगाश्च पुष्पिताग्रा ॥ यत्न विषमे-प्रथमे वतीये पादे-नगणद्भये रगण~यमणौ च । युजि तु अत्‌ द्वितीये चतथ पादे त नगण-जगण-जगण-रगणाः गुरुवर्ण॑श्च सा पुष्पिताप्रा ॥ यगणः [यगणः [अगणः न कम भगणः [नण मगण ह ५ १.५ | समूरा | लोकूधू (ठी बहु [कपरि मराङी(दरोका!छिमारा 5 5 ऽ 5 । 5 5 1 ।॥ 1 115 5 15 5 5 5 भ्रथमतृतीयपादयो. । --------- पयनवृीयकदकी. । ` द्वितीयचमुथपादयोः । नयग; नराणः)रगण, [यगणः , नगणः [जगण स रगणः 8 ₹ ष्पिताभ्रा कमि [निमर[नीकरोपिचेतः । किमिति| बकैर [वदेलि(तानमि ॥ । । 1554111 ॥ 5ऽ1॥ 5 ॥5॥ 55) क ~------=-----~-- जं 1115 1 ऽ रमण हिवीया प्रमितिः गदे यथा-पण्डितराजजगम्नाथखय- कमदिनि । मलिनीकरोपि चेत, किमिति वकैरवेल्तानभिननै' । परिणतमकरन्दमाभमिकास्ते, जगति जयन्ति चिरायुषो मिछिन्दाः ॥ १ ॥ १ सुस्दरी--"“अयुजोयैदि सौ जगौ युजोः, सभराल्ल्गौ यदि सुन्दरी तदा ॥ यत्र अगे प्रथम~दृतीययोः सगण-सगण-ज्‌गणाः गुषवर्ण$ युगम द्वितीय-चतुैयोः सगण-मगण-रगणाः लघुबणे; गुरवर्ण॑श्च सा सन्दरी। वियोगिनीवेतालीयेत्यादिः,अखा एव नामान्तरम्‌ य्था मारव विहितां प्रियया मन. प्रिया-मथ निश्चित्य गिरं गरीयसीम्‌ ॥ उपपत्तिमदू्जितागय, वर पमूचे वचर चरकोदरः ॥ १ ॥ २ उद्भता-पथमे सजौ यदि सलौ च, न सजयुग्काण्यनन्तरः यच्यथ मनजल्गाः स्युरथो, सजसा जगौ च मवतीयसुद्धन्ना ५ १ ६१ न्-----------------ू--- 9 १ प्रथमवृतीयपादयो । २ द्वितीय चतुथपादयौ ---------> मरथमकलीयपादयो । २ द्वितीय चतु्षपादयो 1 सगण | सगण [जगण गु । स > रगण (र १ सुस्दरी काभ | क चण्‌ #॥ विदिता | प्रियया न भरिया, | मथनि [श्विलगिककगरी [य|सीम्‌ 115 |।।ऽ॥ ऽ1|5)1। ऽऽ) ।|8। ७ इ प्रथमपादस्य द्वितीयपादस्य ~~ -पष्दस्य __ सरण जगण सगण, त नगण, -- जगणः श. भथचा | सवस्य | वच्वने [न, | रुधिर जिरोच = रेखद्रता ।।3 151 || 5।1~ ।1। ॥15॥5।|ऽ 1 तृतीयपादस्य च्वतुर्थपादस्य _ |स ४ नगणः "क, सगण. [नगण [खगनः जगणः ल # | निधिव त्तपांसिविदचे धनञ् ः 11 अ॥ ऽ ||| ऽ॥ ऽ ।|ऽ _ के __ ____ सादित्यशिक्षामञ्जया यत्र प्रथमे पादे सगण-जगण-सगणाः लघुवणेथ, तदनन्तरं दितीये पादे नगण-सगण-जगणाः गुरूवर्ण॑, यथ वृतीये पादे ममण~नमण-जमगणा; घुर्णः गुरवर्ण्, अथो चतु पादे सगण- उगण-समण-जमणाः श॒र्वणेश, सा उद्तानामछन्दः । यथा किरते--मथ वासवस्य वचनेन, रुचिरवदनखिोचनम्‌ ॥ छ्ान्तिरहितमभिराधयितुं, विधिवत्तपांसि विदधे धनञ्जयः ॥१॥ अथ इाबि्यक्षरवृत्त “भद्रकः, बयोर्विशलयश्षरं “अन्वल- चित, चतुर्विशलयक्षरा “मत्ताक्रीडा, तन्वी” च, पश्चविंशव्यक्षरा- “श्च पदा, षदूरशषत्यक्षरं “ खुजङ्धविजुम्ितम्‌ ” ततः प्रं सप्विशषल्यक्षरमारम्य नानाविधानि दण्डकदरत्तानि, विस्तरभयान्न प्रषञ््यन्ते | विशेषाथिना छन्दोऽनुक्षासन-छन्दोमञ्जरी-वत्तरताकर- श्वुवबोधत्रषुखाः छन्दोग्रन्था अच्रलोकनीयाः अथ न्न ग्रन्थादौ कविना प्रायः श्चमगणः संयोन्यः छभक्खद्‌ः त्वात्‌ । नेतरो विषरीतत्वाव्‌ । तथाच तत्खरूपदरैकः शछोकः- मो भमिलिगुरुः भियं दिराति यो, बद्धं जं चादिरो । रोऽ्ि्मष्यल्धुविनोरामनिको, देशाटनं सोऽन्यग ॥ ग्योमान्तठुर्भनापहरणं, जोऽकरौ रजं मध्यगो | मश्वन्धो यशा उज्ज्वकं मुखगुरु-नों नाक आयु ॥ १ ॥ फं वेदं अन्नेदुः कैः पटिहठबां यथायोग्यं मवति । द्वितीया प्रमितिः २५ न मी गणदेवतादीनां यन्नम्‌ । गणनाम्‌ (सगणः ] यगणः [रगण. | सगणः | तगण. [नगण [ भगणः | नगणः खरूपम्‌ !ऽ 5 ऽ [155 [515 || | ऽ 5 51|| ऽ । 5} । | 1 ।। देवता ` | पृथ्वी |जरुघ्र्‌ (अनिः | वायु. | ाकादाः| सूरय. | चन्द्रः | नाक फम्‌ | श्री, [वृद्धिः [विनाशः | मणम्‌ (घननाकः। रोग. । सुयज्ञः । जायुः अथा चर्णानाश्रिदयापि एरश्ुतिः । यथा--अवर्णा्सपतिर्भवति पुरदिवर्णाद्नरता- न्युवर्णादल्याति" सरभसगरवणाद्वरहितात्‌ ॥ तथा येच सौख्यं डजणरहितादक्षरगणात्‌ पदादौ चिन्यासाइरबहर्दादाषिरदहितात्‌ ॥ १ \ अप्रापवादः- देवतावाचका" राब्दा' ये च भद्रादिवाचकाः । ते सर्वै नैव निन्याः स्युपितो गणतोऽपि वा ॥ इति श्री सार्वीयसा्चैसरस्वतीसुघासेकक्िद्ितसमस्तसं सारसर्व्तरासनसाचजनीन- सषैमौमाचा्॑भीमदहिजथनेमिसूरीश्वर-पटम्वराम्बरमणि~ग्याल्यानपीयूष- परिवर्षणप्राद्ट्‌भयोद्‌-कबिरद्-वाखविशारदाचार्यश्रीविजयास तदुरीश्वर- बिनसनिधानविनेयरलसुनिचयश्रीपुण्यविजयपाद्पद्मपरागास्वाठ- रोद्धपमधुकरमुनिधुरधरविज्ञयसंदन्धाया सादियरिक्षामञ्जयां दितीया प्रमितिः ॥ ~~ च्छ्स्डः १ भनन्दु, । २ष्षे, मो, भी । _ शदे _ सादित्यशिक्षामश्जयौ ॥ अथ तृतीया प्रमितिः ॥ ^ कश्च काष्ये चमत्कारो ” ? तत्र चमत्कारो नाम-आहादक- त्वम्‌ । स ॒शब्दगतः-अर्थगतथेतिद्धिविधः । यत्र शब्दश्रवणम्रेण विलक्षणचित्ताह्वादो भवेत्‌, स, शब्दगतः । यथा-गारढा शारदाम्भोजवदना वदनाम्बुजे ॥ सर्वदा सर्वदाऽस्माकं सन्निधिं सन्निधिं क्रियात्‌ ॥ १ ॥ अर्थमतो देधा-वाच्यार्थगतः, व्यङ्गयार्थगतशेति। यत्र व्यङ्गवार्थाः पेक्षया वाच्यार्थखातिश्ायित्वे, स, वाच्याथेगतः। । यथा--एकातपत्रं जगत प्रभुत्वं नव वय कान्तमिदं वपुश्च ॥ अल्पस्य देतोर्वहुदातुमिच्छन्‌ विचारमूढः प्रतिभासि मे वम्‌ ॥१॥ व्यङ्ग्यार्थ, क्चिद्रसरूपः, छचिद्धा्रूपः, कचिवालड्ा- रादिरूपः4 रसोनाम “ विमावादुभावव्यभिचारिभिरभिव्यक्तः स्थायी भावो रसः ॥ प रतिर्हसश्चदोकश्च कोधोत्साहौ भ्यं तभा ॥ जुयुप्सा विसयशरेस्थमष्टोभोक्ताः क्मोऽपि च ॥१॥ एते आस्तरादादूकरमूरशरूताः स््थिरप्रया चनेसानाः स्थायिमावा नव । २ ॥ विभावा. ॥ रलयादिस्थायिभावोद्वोधका विभावा । ते च द्विभ्रकाराः जा. स्धनोदीपनसेदात्‌ । य॑ भारूब्य रसोद्धमः मवति स आकस्बनविभाद. । ये रसमुदीपयन्ति ते उदीपनत्रिभावा । ३ ॥ अनुभावाः ॥ तत्तस्कारणेर्द्‌ बुद्ध स्थाश्ि माव ये बहि" प्रकाश्चयन्ति तेऽनुभावाः। ह ॥ दयभिचारिभावा. ॥ रत्यादिस्थायि भावे चे आभिञ्चख्येन चरन्ति ते ध्यनि- चारिभावाः ॥ ततया प्रमितिः २७ स च नवधा, शृङ्गारादिमेदातू-तथाहि- दौगारहौस्यकरूण -रोदरवीरभयानकाः ॥ बीमत्सोऽदमूत इ्यष्टौ रसा शान्तस्तथा मतः ॥ १ ॥ १ तत्र +शुङ्कारः । रतिस्थायिभावकः, रागवन्नायकनायिकरम्ब- नक, चन्द्रचन्दनरोरम्बाधदीपनकः, यूदिकषेपकटाक्षाच्नुमावकः, शृङ्धारनामा रसः, स च संभोगविप्ररम्ममेदेन द्विचिधः। तत्र संमोगशृङ्गारो यत्र परस्परमञरागिणौ विलासिनौ दरेनसपशैनादीच्‌ विदधतः सः- यथा--सल्य वासगृहं विरोक्य शयनादुत्थाय किचिच्छनै- विद्रान्यालमुपागतस्य रुचिरं निण्य पदरुखम्‌ ॥ विश्रन्धे परिचुम्य जातपुख्कामारोक्य गण्डस्थर्छा । & छजानम्रसुखी प्रियेण हसता बाल चिरं चुम्बिता ॥ १ ॥ विप्रलम्भः ॥ यच प्रकृष्टा रतिः अभीष्टं न उपैति स विप्ररम्भवृङ्गारः । यथा-- तां जानीया" परिमितकथां जीविते मे दित्य दूरीमूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम्‌ ॥ गाढोत्कण्डां गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु वारां जातां मन्ये रिशिरमथितां पबिनीं वान्यरूपाम्‌ ॥ १ ॥ [1 १ षै न विश्णुदेवत.+ करुण, वीर, बीमरस, रौ, भयानके; सह विरोषी । २८ साहित्यदिश्चामशषयौ २ “ श्टासयः।” हासस्थायिभाधकः, बिकृताकारवाक्चेष्टा- वज्ञनालम्बनकः) तदीयवचेषटोदयीपनकः, अक्षिसंकोचनवदनविकाशानु- भावकः, निद्रारुखादिसं चारिभाषकः, हाखयो रसः । यथा--गुरोर्भिरः पंच दिनान्यधीत्य वेदान्तशाल्नाणि दिनत्रयं च ॥ अमी समाघ्राय च तर्केवादान्‌ समागताः उुक्छुटमिश्रपादाः ॥१॥ यथा-वा-श्रौतातपादैर्विहिते निबन्धे निरूपिता नूतनयु्िरेषा ॥ अङ्ं गवां पूरवमहो पवित्रं नवा कथं रासमधर्मपल्याः ॥ १ ॥ ३ ॥ कर॑णः ॥ इष्टनाश्चादनिष्टसम्बन्धाद्‌ शोकस्थायिभावक, सोच्यजनावलम्बनः, वदीयदाहाचुदीपनः, देषमिन्दाधलुभावकः, विषादजडतादिव्यभिचारिभावकः, करणरसः ॥ ध य॒था-विषिन क्र जरानिबन्धर्न तव चेदं क्ष मनोहरं वपुः ॥ अनयोर्धटनाविधेः स्फुटं ननु खद्गेन रिरीषकतेनम्‌ | १ ॥ 9 ॥ रौद्र! ॥ क्रोधस्थायिमावः, शधुरालम्बनः, तचशोदीपनः, शमङ्गवाहुस्फोटनोग्रतायुधग्रहणादय अलुभावाः, मोहामर्षादयो व्यभिचारिणः, यत्र तत्र रौद्ररसः । च १ श्वेतवर्णः; परमथ(िवगणनिरेष)दैवल., करणेभयानकाम्यां विरोधवान्‌ 1 २ कंपोतवर्णः, यमदेवत,» हाखभू्गाराभ्य विरोधोऽस्य, । ३ सवर्णः, रददैवत,, शद्गरहाखभयानबे" सह विरोधी । ततीय पमिति २४, (नन यथा--चचदूमुजभ्रमितचण्डगदामिधात्त- संचूणितोरुयुगरस्य सुयोधनस्य ॥ स्यानावनद्वषनसोणितदरोणपाणि- रुत्तसयिष्यति कर्चस्तव देवि । भीमः ॥ १ ॥ ५ १ वीरः ॥ उत्साहः स्थायिभावः, विजेतन्यारम्ननिमावः, ्रतिनायकवरदिनयविनयप्रतापविक्रमादिरुदीपननिभावः, सहायास्वे- पणानुमावः, धृतिमतिगर्वस्मृत्यादयः संचारिभावाः, यत्र स ीरसः । स दानवीर, ध्वीर, युद्धवीर, दयावीर, मेदेन चतुर्विधः ! उदाहरणं क्रमेण यथा- ॥ दानभीरः ॥ कियदिदमधिकं मे यद्िजायार्थितर कवचमरमणीयै कुण्डे चायेयामि ॥ उकरुणमवक्त्य द्राक्छपाणेन नियै- दरहररुधिरधार मोक्मिवेदयामि 1 १ ॥ ॥ धर्मवीरः ॥ राज्यं च वसु देहं च मायां भ्रातृघुताश्च ये ॥ यच्च छोकै ममायत्तं तद्वमीय सदोतम्‌ |} १ ॥ धर्षीराः श्रीपामहावीरप्रभुतयः । यथा--राठकमलठविसुक्तग्रावसंषातघात- व्यथित्तमपि मनो न ध्यानतो यस्य नेतुः ॥ अचरुदच्तुल्यं विश्वविभैकधीरः स दिरातु शिवमीशः पाश्नाथो जिनो वः ॥ १ ॥ $ शुवणेव्णः, मदेन्दरदेवत., भयानक्गान्तरताम्यां सह विरोधी । ` ` ३० ` सादिव्यशिक्षाम्यी ॥ युद्धवीरः ॥ भो छ्ड्केश्वर | दीयतां जनकजा रामः स्वयं याचते कोऽयं ते मतिविभ्रमः स्मर नयं नायापि श्िचिद्रतम्‌ ॥ नैवं चेत्‌ सरटूषणत्रिगिरसां कण्ठासृजा पद्धिछः पतत्री नेप सहिष्यते मम धनुरव्याबन्धवन्ूकृत" ॥१॥ ॥ दग्रावीरः ॥ रिराुसै" स्यन्दत एव रक्तमवापि दै मम मांसमस्ति ॥ तृपति न पदयामि तवापि तावत्‌ किं मभ्रणाच्ं विरतो गरन्‌ ॥१॥ & ॥ *भयानकः ॥ यतर मयस्थायिभावः, यस्माद्कयगरत्पद्यते-स आलम्बनत्रिभावः, विङृतस्वरश्रवणादुदीपनः, वैवण्वंगद्गद्‌भापण- मटुभावः, स्ेदरोमाश्वादयो व्यभिचारिभावाः, स भयानकरस; | यथा-- नष्टं व्वरेमनुष्यगणना-मावादपास्य त्रपा- मन्तः कंलुकिकनुकस्य विगत, त्रासादर्य वामनः ॥ पर्थन्ताश्रयिमि्निजस्य सदनं नाम्नः किरातैः कृतं कुब्जा नीचतयैव यान्ति शनकैरासेक्षणा्करिनः ॥ १ ॥ यथा-वा--पोरमम्भोधरध्वान निरम्य ब्रजवाल्काः |) मातुरङ्के नीयन्ते सकम्पविक्रतस्वराः ॥ १ ॥ ७॥ बीसत्सः ॥ यत्र जप्ता स्थायिमात्रः, दुगेन्धमांस- रधिरादी्यारस्बनानि, तत्र ृमिपावाघदीपनानि, निष्टीवनवदन- ^ ५ ६ ¶ कष्णव्णः, कारुदेवतः, शार, वीर, रौद्र, दाखश्न्ेवंरोधीः । ३ नीरूवणैः, सहाकारदचतः, शक्गारेण सार्धं विरोधः, । चतीया मिति ३१ विकारनयनसंकोचादयोऽनुभाकाः, मोहापस्मारावेगन्याभ्यादयः संचारिभिवाः, सः, बीभत्सो रसः ॥ यथा--उक्ृ्योक्कृत्य कृत्ति प्रथममथय्ुच्छोफमूयांसि मांसा- न्येसस्फिविपृष्ठपिण्ठायवयवसुरभानयुप्रपूतीनि जण्वा || आत्तलागवन्ननेत्रात्रकरितदशनः प्रेतरङ्क" करद्का- दङ्कस्थादस्थसंस्थ स्थपुखतमपि कल्यमव्यग्रमत्ति ॥ १ ॥ „ ८ ॥ १जद्भतः ॥ यत्र विस्मवस्यायिभावः, विरमयजनक्- कायक्तारम्बनः, विस्मयावहकमे उदीपनम्‌, चकितायनुमावः, दषादिसंचारिमावः, तत्राद्शुतरसः । यथा-पादागुष्ठनिपीडितामरगिरि-चुव्यत्तरीविश्रम- ूगोणतिमरासहाहिनिवहरयामास्यनिरयदवृहत्‌ ॥ नि.श्रासोच्छछितान्धिवारिच्हरी, िभ्रटतारावछि पायद्दो जिनवीर्रीगववयो-ज्यापारीरारसः 1 १ ॥ ९ ॥ शान्तः ॥ चमस्थायिभावः, संसारानिवयता परमात्म स्वरूपं वाऽऽम्बनय्‌ ,युण्यतीथसाधुसङ्गनिमलारण्यादि उदीपनम्‌ , रोभाश्ायञ्चमावः न्विददषसमरणादयो व्यभिचारिणः, यत्र च छान्तोरसः । ¶ पीतवणै., गन्धवैदैवत + र धरखवर्णः, नारायणदेवत., ङञारहास्यरद्रवीरभयानदः सदह विरोधी । ३२ सादित्यरिक्षामज्जयी ~ यथा--कदाऽहं कदम्बे विमरगिरिदङ्गारतिलके वसानः सन्तापं त्रिविधमपि तीतर भ्रामयन्‌ ॥ परात्मन्यात्मान समरसविलीनं च विदधत्‌ समानेभ्ये सोऽहं ष्वनितहदयोऽरोषदिवसान्‌ ॥ १ ॥ ( श्रीकदस्बगिरिवीथराजस्तोत्रे) ५ व्यङ्खवाथः कचिद्धावरूपः ” इति यदुक्तं तत्र भाषः कः { अत्रोच्यते-यत्र संचारिभावख प्राधान्य, देवनृपयरुविषया च रतिः, किथ्िदुदुद्धमत्रस्थायिभावः, तत्र रसः पुषटिवामभमानो भावं इद्यभिधीयते । स च रसस्वरूप एव- यदुक्तभरू--न भावहीनोऽप्ति रसो, न मावो रसवर्जितः । परस्परकृता सिद्भि-रनयो रसभावयोः ॥ १ ॥ संचािभावप्राधान्य- यथा-- एवंवादिनि देवर्षौ, पार्य पितुरथोुखी ॥ लीटाकमल्यत्राणि, गणयामास पावती ॥ १ ॥ अत्रावहित्थारूपसख संचारिभावस्य प्रधानता । देवविषयारतिर्यथा--दिवि वा स्वि वा ममास्तु वासौ नरके वा नरकान्तक 1 प्रकामम्‌ ॥ अवधीरितसारदारविन्दौ चरणौ ते मरणेऽपि चिन्तयामि पाण १ भवदिस्था-भाकारगु्िः । तृतीया पमितिः द. [~ युनिविषया रति्थथा--ग्रियप्राया वृत्तिविनयमधुरो वाचि नियम ्रकृद्या कल्याणी मतिरनवगीत परिचयः ॥ पुरो वा पश्चा तदिद्मविपर्यासितरसं रहस्यं साधूनामतुपधि विद्धं विजयते ॥ १ ॥ राजविषया रतिथैथा--वदाजिराजिनिर्धूत-धूीपरल्पङ्किखाम्‌ ॥ न धे शिरसा गह्वां भूरिभारभिया हरः ॥ १ ॥ िशिदुदुद्स्थायिमाषो यथा-- हरस्तु किंच्यरिवृत्तयर्यशन्द्रोदयारम इवाम्बुरानि ॥ उमामुखे बिम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विरोचनानि ॥ १ ॥ अत्र प्रसङ्गात्‌ रसामासमावाभाससवरूयं फिञिपरदश्यैते । यत्र अनौचिल्यभ्रृत्तिभेवति रसखभावादीनां तत्र रसाभासः, म्ीभासश्च । रसामासो यथा- अधनस्थेनद्धपत्रव्ी गिरिमह्ीकुमुमानि काऽपि मिह्टी अवचित्य गिरो पुरो निषष्णा स्वकचानुत्कचयाश्चकार भ्रा ॥ १ | ` अत्राधमपा्रगता रतिवेण्यते इति भृङ्गाररसामासः । मावाभासो यथा-- "रकषुषाकरसुख तरखायताी सा सेर्योवनतरङ्गितविभमाङ्गी । १, पूणिमाचन््रः । ३७ सादित्यश्िष्चामञ्जयी तत्‌ किं करोमि विदधे कथमत्र भत्र तत्‌ स्वीकृतिन्यतिकरे क इवाम्युपायः ॥ १ ॥ अत्र चिन्तारूपसंचारिभावसयानसुङूरनायकविषयतया आभास- त्वमिति भावाभासः । एतं यत्र शरुषिषयककरोधस्तत्र रौद्ररसामासः । उत्तमपत्र भयस्तदाभयानकामासः । तथेवान्यत्रापि यथायोग्यमवसेयम्‌ । “'क्चिचाट्कारादिरूपः" इति यदुक्तम्‌-तत्रारड़रसरूपमग्रेऽभिधा- खते । आदिपदात्‌ वस्तुरूपव्यङ्कधाथौऽपि ज्ञेयः । अथ व्यङ्थार्थरूपध्वनिकाव्यभेदाः प्रपंच्यन्ते ॥ ध्वनिकाच्यं नाम-यत्र वाच्याथपिक्षया व्यद्गवार्थ॑खाधिक्रचम- त्कारकारित्वम्‌ । तदेवोत्तमं काव्यं कथ्यते कविभिः) तत्र ध्वनिः-रक्षणामूलः अभिधामूथेति दिविधः । ठक्षणा- मृलोध्वनिर्नाम-यत्र वाच्या्थखाविवक्षा लक्षणया अ्थीऽवसीयते, ञउ्यञ्यते च कथिदर्थविशेषः सः! तख मेदौ दौ-अर्थान्तरसंक्रमित- वाच्यः अलयन्ततिरस्कृतवाच्यश्चेति । अ्थाँन्तरसंक्रमितवाच्यो-यत् व्वर्थीभूतो वाच्याः स्वमथैमपरिसयज्याजहत्स्वाथलक्षणया ख- विशेषरूपेऽरथान्तरे संक्रामहि तत्र । यथा-कदटी कदी करम करम , कारराजकरः करिराजकर । भुवनत्रितयेऽपि विमतिं तुल-मिदमूरयुगं न चमर्यः ॥ ३, श्टगाक्ष्याः । ॥ तृतीयो प्रमितिः ६५ ~ अत्र द्विदीय कदस्यादिष्नब्दाः पुनरक्तदोषद्षिता अभिधया कदल्यादिस्पगुख्याथै न बोधयन्ति किन्तु रश्षणया जाब्यादि्ण- विधिष्टकदल्याचर्थमिति बाच्यसख जाब्यादिएणवििष्ान्तरे संक भितत्वात्‌ अर्थान्तरसंक्मितवाच्यः । जाब्यातिशयशच व्यङ्गयः । ¢ अल्यन्ततिरस्कृतवाच्यस्तत्न यत्रायुपयुञ्यमानो वाच्यार्थः खघुख्यार्थ समेचैव विहाय उहष्क्षणयाऽर्थान्तरे परिणमति । अत्र वाव्याथेश्यालन्ततिरस्छृतसादत्यन्ततिरस्छृतवाच्यत्वम्‌ । यथा--रविसंकान्तसौभाग्य-स्तुषाराइत्तमण्डछः । निख्रासान्ध इवादशेश्वन्द्रमा न प्रकारते ॥ अत्रान्धत्वं सचेतने एव संभवतीति तदथं सवैथेव परित्यञ्या-' न्धशषब्दो रक्षणया अप्रकाशङूपमथे बोधयति । अप्रकाातिश्चयथ व्यङ्गयः । अभिधामूरत्वं नाम-यत्र वाच्यार्थस्य बुख्यारथतम्‌ । स च दिविधः असंलक्ष्यक्रमवाच्यः संलक्ष्यक्रमवाच्यश्च । वत्रासंरक्ष्यक्रम- वाच्यो रसमावादिरूपः, रसभावादिव्यङ्कवप्रतीतेः क्रमिकस्वेऽपि क्रमस्य दुरबोष्यत्वात्‌ , असेरक्षयक्रमत्वम्‌-ऽति असलक्ष्यक्रमनाच्यः। एतन्बूलकप्वेनेव पूवैधुक्तं यत्‌ ध्यङ्गयाथः कचिद्‌ रसरूपः इत्यादि । सेरक्षयक्रमस्तु शब्दशक्तयुर्थः अथेदक्रयत्थः शब्दार्थोमय- छन्र्युर्थ इति भिविधः । शब्दक्षक्स्युस्थो देधा-वस्तुरूपव्यङ्गयः अलड्ररूपव्यङ्गधथेति । अत्र वस्तुशचग्देन अरुङ्कारमिन्नं स ग्राम्‌ । भलद्कारख पएथगमि- हितत्वाद्‌ । यत्र॒ शब्दशक्त्यैव वस्त॒ण्यज्ञनं भवति तत्र वस्तुरूपशषब्द- शक्तयुत्थः, अलब्रव्यजनं भवति, तत्र॒ अलद्धाररूपशन्दशक्त्युतयः कमेणोदाहरण- यथा-पेन्थिअ ° ण एत्थ सस्थरमस्थि मण पत्थरत्थर गामे | उप्णपभोहरं पस्लिउण जह वससि ता वसद ॥ अत्न यद्युपभोगवम्थोऽस्ति तदा तिष्ठेति षस्त सत्थरादिशब्द्‌- शाक्तिदवारा उ्यज्यते । दुर्गारधितविग्॑हो मनसिज, संमीर्यस्तेनसा, ्ोदराजकलछो गृहीतगरिमा, विप्वगृषृतो भोगिभिः । नकषतरेऽक्ैतेक्षणो गिरि्ुरो, गाढां रचिन्धारयन्‌ गैमाक्रम्य विृतिमूपिततन्‌., राजद्युमावहम ॥ १ पथिक 2 नात्र सस्वरमस्ति मनाक्‌ प्रस्तरस्यलब्रामे । उन्नतपयो वरं परेक्ष्य यदि वक्षसि तद्रस ॥ १ पार्वती, दुर्गः, २ देदः, युद्धम्‌, ३ नाशयनू, तिरस्कारयन्‌, 9 मग्चाखिन,, सर्पा", ५ क्त्रे्वरेषु अङ्कतद््टि., चन्दरक्ृतनयन. ३ वाण्यां गुरुजने च, दिमादये, ७ इषम; पृथवीं, ८ भस, सम्पत्‌, ९ शिवः, भायुद्ेष., । ठृतीयां प्रमितिः ३७ अत्रोमादेवीवह्ठभमाञदेषरान्ञो वर्णन प्रकरणग्म्यम्‌ दहिती- यार्थरस्यपार्वतीपतिशिदवणेनमग्राकरणिकत्वादसमञ्जयं मा भूदिति स्थाणुमालुदेवयोरुपमानोपमेय मावः करप्यते तदत्र उमाचष्टुम इव उमापष्छमो राजते हत्युपमारङ्कारो भ्यङ्गयः । यत्राैषस्यैव व्यञ्चनं मवति -स ध्वनिरर्थशक्सुस्थः) अयै- शक्ति; दिनिष्ठा-वस्तुनि अठङ्ारे च । वस्त्रलङ्कारौ सतःसेमति, कविप्ोदोक्तिसिद्ध, कविमियदवन्दध्रोदोक्तिसिद्ध, भेदेन भिरिधौ तेव्येञ्नमपि वस्सखरुङ्कारयोरेब भवतीति दादशषषिषोऽथेशक्त्युस्थः तद्धेदक्रमो यथा- १ स्तःसमविवस्तुव्यज्नयवस्तु म्‌ 2 ॐ ॐ # अछ्कार्‌ः । २ + + उलिङ्कार्यङ्गयवस्तु ४ # #» ॐ >» अछ्ड्ारः) ५ कविप्ोडोक्तिसिद्धयस्तुग्यङ्ग्यवस्तु ४ # # + + , अलका; । ७ $ ॐ ‰ अलदर्य्यवेस्तु < ॐ ॐ ॐ % अदधुर्‌; । ९ कविनिषद्धवन्तप्रोदो्िसिदवस्तु््यग्यवस्तु १० 9 ॐ > ॐ $ 5 3 अकार्‌; । ९९ + » » + अर्कान्ययु १२९ „ # # [|| [| ५) 111 सङकर; ,~- चा ३८ सादित्यश्चिक्षामश्चर्यी क्रमेणोदाहरणं यथा-- १ स्वतःसमवि-वस्तु-व्यङ्कय-वस्त- गुज्ञन्ति मजु परितो, गत्वा धावन्ति संमुखम्‌ । आवतेन्ते विवतंन्ते, सरसीषु मधुत्रताः ॥ अत्र सधुकरणृतमजगञ्चनादिवस्तुभिः स्वतःसंभविमिरासन्न- सरोरुहद्धवध्वननद्रारा सरदागमनकालनेकव्यरूपं वस्तु व्यज्यते | २ स्वतःसंभविवस्तुव्यङद्खयारद्धारः मृद्विका रसिता सिता समदिता, स्फीतं निपीतं पयः स्वैयातिन सुधाप्यधायि कतिधा, रम्भाधरः खण्डितः । तच ब्रहि मदौयजीव्‌ ८ भवता, भूयो भवे भाम्यता वीरेखक्षरयोरयं मधुरिमो-द्ारः कैचिछटक्षितः ॥ अत्न स्वतःसंमनिना बाद्यवस्तुपभोगरूपवस्तुना अनेकजन्म- तपोभ्यानादिप्राप्यभगवन्नाम्नोऽतिश्चयोक्तिरलङ्करो व्यज्यते । ॐ सवतसंमवि-अलङूरग्यज्गययस्तु । नदन्ति मददन्तिनः परिरसन्ति वाजिर्ैना पटन्ति बिरुदावरीमहितमन्दिरे बन्दिनि" । इद तदवधि प्रभो £ यदवधि ्रबरद्धा न ते युगान्तदहनोपमा नयनकोणद्रोणडुति $ प्रकरा २ स्लर्गरतेत २ गजा ४ भश्वराणाः, ५ द्व र सत इ गना ज जशरगगाः, ५ शरुहे। | वतीया प्रमितिः ३९ अत्र नयनकोणदोणधतेयुगान्तदहनोपमया अरीणां संपत्तयो भस्मीभविष्यन्तीति वस्तु व्यज्यते । छे सखतःसमवि-अरङ्कारव्यग्य-अरकारः उदितं मण्डलमिन्दोरुदित सो वियोगिवर्गेण । सुदित च सकर्टलना-चूडामणिखासनेन मदनेन ॥ अत्र सघ्रचयारङ्कारेणातिश्षयोक्तिररष्कारो व्यज्यते । ५. कविप्रौटोक्तिसिद्धवस्तुव्यंग्यषस्तु-- १सजेह सुरहिमासो ण प्यं जुअदजणख्क्खसदहेः । सहिणञसहभारसुहे णअपछवपत्तरे अर्णगस्स सरे | अन्ने वसन्त इषुकारः, अनङ्खो धानुष्कः, रक्ष्यं टलना, कुसुमा नीषवः । इयादीनि वस्तूनि कबिभ्रौटोक्तिसिद्धानि । वैः प्रकाश्चीभव- त्कामक्रीडनरूपं वस्तु उयज्यते & कविग्रोटाक्तिसिद्धवसतव्यग्यारङ्कारः । रजनीषु विमङ्मानोः, करजाञेन प्रकाशितं वीर ९ । धवरुयति मुवनमण्डरमसिं तव कौर्तिसन्तत्तिः सततम्‌ ॥ अत्र कमिग्रोढोक्तिसिद्धवरतना चचिफलाजारदधिककारप्रकञा- रिख कीरतिकरलापस्येति व्यतिरेकालइरो व्यज्यते । १ सज्जयति सुरभिमासो न चाययति युवतिजनरक्ष्यशते । भभिनवसदकारयुखान्‌ नचपद्धवपत्तसानू भनेगस शरान ॥ ४० सादित्यरिक्षामन््या ७ कविग्रौढोक्तिरिद्वालङ्कारव्यङ्गयवस्तु- देवाः के पूरवैदेवाः समिति मम नर सन्ति के वा पुरस्ता- देरव जल्पन्ति तावत्मतिभय्पतनावतिनिः क्षत्रवीराः । यावन्नायाति राजन्‌ ८ नयनविषयतामन्तकत्रासिमूत सुग्धारप्राणदुग्धाशनमसुण्चिरत्वकपाणो सुजङ्गः ॥ भत्र कविग्रौदोक्तिसिद्धेन रूपकार्टकारेण लय्युद्यतकृणणे सति प्रेषां का जीषनखाशेति बस्तु व्यज्यते । ८ कविप्रौदोक्तिसिद्वारङ्कारव्यग्यालङ्ारः- दयिते रदनत्विषां मिषादयि तेऽमी षिल्सन्ति केसराः । अपि १चाछ्कवेषधारिणो मक्ररन्दस्प्रहयाख्वोऽछ्यः ॥ अव पूर्वोततरार्षवर्तिनीस्यासपहतिभ्यां न लं नारी किन्तु नलि ५ नीति वृतीयापदूरुतिन्यस्यते । ९ कषिनिवद्धवक्तप्रौटोक्तितिद्धवस्तन्यग्यवस्तु शिखरिणि क्ष नु नाम कियचिरं किमभिधानमसावकरोत्तय । सुखि । येन तवाधरपार्ठं दशति निम्बफटं करावक' ॥ इह फविनिवद्धख कामिनः श्ौटोक्तिसिद्धेन स्तना तवाधरः ुण्यातिशचयलम्य इति वस्तु व्यज्यते । व १ केशः । तृतीया प्रमितिः ५१ १० कविनिबद्रवक्तप्रौदोक्तिसिद्धवस्तुष्यग्यारुङ्कारः । युभगे | कोरिर्सल्यत-मुपेद मदनाद्यगैः । वसन्ते १पञ्चतां त्यक्ता पञ्चतासीद्‌ वियोगिनाम्‌ ॥ इह कामश्राणां कोटिसंख्यत्वध्रुपेतत्वेन सकटविरदहिजनमरणरूप- केविनिबद्वर्ृप्रोढोक्तिसिद्धवस्तुना शराणां पश्चतवं तास्‌ विहाय बियोभिन गतं किमित्युसक्षाज्कारः प्रतीयते । ११ कवषिनिबद्धबक्त्प्रौदोक्तिसिद्धारङ्रन्यग्यवस्तु- मद्िकासुकुरे चण्डि ८ भाति गुज्ञन्‌ मधुव्रतः । प्रयाणे प्त्चबाणस्य शाह्मापूरयन्निव ॥ अत्र कतिनिबद्वक्तृप्रोदोक्तिसिदधनोखेशारंङ्कारेण अरदनखाय- यन्मादकः कालः समागत; तत्कथं मानिनि १ मान न युश्वसीति वस्तु व्यज्यते । १२ कविनिव्रद्वस्प्रोदोक्तिसिदलङ्र्यग्यार्डारः-- मैहिसहस्समरिए तुह हिमए सुह 2 सा अमाञन्ती अणुदिणमणण्णकम्मा अर्धं तुणुञं वि तणुएड ॥ स १ पञ्चसङ्कयत्वम्‌ । २ मरणम्‌ ! १ छाया-मदिरासदस्रभरिते तव हव्ये सुभग? मा अमान्ती । भयुदिनमनन्यकमां भङ्गं तन्वपि तनयति ॥ +. साहित्यरिक्षामक्चयी अत्र विनिषद्ववकदृ्रौटक्तिरिद्ररेललङ्करेण वनोस्तवूकरणेऽपि सा तव हृदे न षते इति विरेषोक्तिरण्डूारो भन्ये । ॥ इति ढाददामेदा अर्थशाकत्युत्थस्य ॥ शब्दाथोभयशक्त्युस्थस्तु एक एव- यथा-~~सतन्द्रचन्राभरणा समुदीपितमन्मथा । तारकातरछा यामा सानन्दं न करोति कम्‌ ॥ अत्र॒चन्द्रादिश्चब्दा;ः परिषृत्यसदिष्णव इति श्रब्दमाहम्य, अतनद्राभरणादिशब्दा अनिद्रभूषणादिपर्यायन्तररपि तदरथपरतीतिः परिष्रत्तिसहा इत्यथमाभ्रिल, श्यामा रात्रिर श्यामा फामिनीति उपमा ्यग्येत्युमयश्चक्त्युत्थः । एव .ऽबनिकाव्यसय मेदा अष्टादश । एते सतरैऽपि मेदाः पद्‌- पदां शचवाक्यप्रबन्धादिगतत्वेन गणनातीवा मन्तीति तिस्तरभयानेह प्रपज्च्यन्ते विरेषार्थिनाकरे द्रष्टव्यम्‌ । इति श्री सार्वीयसार्वसरस्वतीसुधासेकसिच्ितसमस्संसारसर्वकशासनसार्वभनीनः सा्वेभौमाचार्थश्रीमद्धिजथनेमिसूरीश्वर -प्टाम्बरास्बरमणि-भ्यास्यानपीयूष" परिवर्षणपाचट्श्रयोद-कविरल-शाखविदारदाचायेश्रीविजयास्तद्रीश्वर- विनयनिधानविनेयरलसुनिवर्थश्रीपुप्यविजयपादपश्रपरागाखाद- रोट्धपमधुकरसु नि ्ुरधरविजयसंहन्भायां सादहिद्यश्िक्षामजया वृतीया प्रमितिः ॥ [र तुथ प्रमितिः छंद ॥ अथ चतुर्थां भमिति ॥ «५ शुणदोषादयश्च के `” इति जिङ्ञासायां शणदोषादयो निह- प्यन्ते-तत्र आदिपदात्‌ रीत्यरकायौ विहञेयौ । अत्र कान्यस्य- शब्दाथौ शरीरम्‌ू-आ्मा रसः शौर्यादिबद्णणाः, काणत्रादिसद्शा दोषाः, संथानसमा रतिः, आभूषणतुरया अलंकारा! जेयाः । शणरीस्यलंकाराणां सामान्यरश्चणन्तु रसोत्कषेकारफस्म्‌ । "~ गुणनिरूपणम्‌ ;~- माधुय॑मोजः प्रसाद्‌ इति त्रयो शणाः । तत्र काटिन्यादिपरि- ल्यागपू्वानन्दोदृबोषेन सददया्रैताजनकतम्‌ माधुरम्‌ (१) तत्‌ शृङ्गारे करणे शान्ते च क्रमादिश्चयमावहति । माधुय-ग्पं- जकाऽ-अप्रे बगौन्त्यवर्णंयुक्ता वर्णाः, ट ठ ड ट वजिताः, इखस्वर- युक्तौ रेफणकारौ, अरपसमासाः, लकितिमृहुरचनादयः, । शृगारे माधुय यथा--रता डुन्लं गुञचन्‌ *मदवदलिपुञ्ं चपर्यन्‌ समादिद्गनक्ष दुततरमन ङ्ग प्रब्यन्‌ । मरुन्मन्दं मन्दं दछ्तिमरविन्द॑तरख्यन्‌ रजोदन्दं विन्दन्‌ किरति मकरन्दं दिशि दिदि ॥ १ ॥ # सदुमशद्ककभात्‌- । # ४ सादित्यरिक्षामलर्या करुणं यथां-- गहिणीसचिवः सखा मिथ. भ्रियरिक्षालकिति कलाविधौ करुणाविमुखेन गृल्युना हरता र्वं वद्‌ किंन मे हतम्‌ ॥ १॥ शान्ते यथा--यैः गन्तरागरुचिभिः परमाणुभिस्तवं निमापितस्निुवनैकललमसूत २ । तावन्त एव खट तेऽप्यणवः" प्रथिन्यां यत्ते समानमपरं नहि रपमस्ति ॥ माधुर्याभाबो यथा--अदुण्ठोतकण्टया पूरणमाकण्ठं कलकण्ठि १ माम्‌ | कम्बुकण्टयाः क्षणं कृण्डे कुरु कण्र्तिमुद्धर ॥ अत्र माधुरयमरिकूल-टवर्गीयवर्णाभिसम्बन्पान्न माधुयं । ४ चित्तोत्साहपूरवकदीभ्षिजनकं, ओजः । एतद्श्वीररसे बीभत्से ततश्च रौदररसेऽतिशषयित्वमामोति। वर्गाणां प्रथम-दतीय-वर्णैः सद दितीय- चतुथे-वर्णानां रेफणकारयोः सम वर्ण च योगेन, टवभेशषकारवाहुरयेन, दीषं्तमासेन, उद्धवरचनया चामिव्यञ्यते ओजः यथा-्रीरे--ूर्भाषुदकृताविरर्गलगल्छक्तसंसक्तथारा धेतिकांहिप्रसादोपनतजयजगजातमिथ्यामहिननाम्‌ । कैखसोष्टासनेच्छव्यतिकरपिचनोत्सर्पिदपाष्धुराणां दोष्णां चैषां किमेतत्फलमिह नगरीरक्षणे यत्मयास ॥ ज १ हंस्तानाय्‌ ¦ चठ प्रमति _ ~~~ बीमत्ते-उक्कलोच्छत्तिमिष्यादि- सैद्ररसे--चचदुजभ्नमितचण्डगदामिघात- सचूणितोरुयुगल्स्य सुयोधनस्य ॥ स्यानावनद्धघनसशोणितद्चोणपाणि- एुत्तसयिष्यति कचांस्तवदेवि भीमः ॥ १ ॥ न पुनरेष यथा-देश- सोऽयमरातिमोणितजेयेसिमन्हटाः पूरिता क्त्रादेव तथाविधः परिभवस्तातस्य केशग्रह* । तान्येवाहितशाल्धस्मरगुरूण्यज्ञाणि भाखन्ति नो यद्रामेण कृतं सदेव कुरते द्रोणात्मैज' क्रोधनः ॥ १ ॥ अत्र ओजसोऽसुक्लवर्णर्चनासमासानां अभाषेन न ओजः । ३ वेले यथा विमलबारि, शुष्केन्धने यथा वद्धिः, तथा चेतसि योऽ पिरुम्बेन प्रसरति स प्रसाद्‌ श्रवणमत्रेणाथबोधलनकै्वणेर्चनासमासैरय ग्यद्यते । रस्‌. मात्रसाघारणोऽयं गुणः 1 यथा--दातारो यदि कल्पशखिभिरटं ययथिनः क तमै सन्तश्वदगृतेन फं यदि खलास्तत्कार्रूटेन किम्‌ । किं कपूररखाकया यदि द्दोः पन्थानमेति भरिया संसारेऽपि सतीन्द्रजाखमपरं यथयस्ति तेनापि किम्‌ ॥ $ केशर .। २ 'भश्रत्थादा । ५६ सादित्यरिक्षामश्जयं केचिलु-ेषः प्रसादः समता, माधुय सुकुमारता । अथव्यक्तिरुदारत्व-मोजः कान्ति समाधयः ॥ इति षैदभैमास्य प्राणा दशगुणा मताः । इति दशगुणात्मन्यन्ते कथापि तेषाष्ठपरोक्तयुणत्रयेऽन्तभविा- भातिरिक्ततम्‌ । तद्यथा-माधुयै-कान्तिः सौढमाय च, ओजसि शषः समाधिखूदारता च । प्रसदेऽर्थम्यक्तिः समता च । यदुक्तमू-माधुर्ममोजः प्रसादाल्या्यस्ते न पुनश । केचिदन्तभैवन््येषु दोषत्यागात्‌ प्ररे सिता. ॥ ॥ इति शणनिरूपणम्‌ ॥ - खतुर्थं प्रमितिः ७७ ~ ; दोष निरूपणम्‌ :; ~ रसायकर्हेतमो दोषाः । ते च तरिधा शम्ददोषाथेदोषरसदोष- मेदात । ततर शाब्ददोषाः निरथक, निर्षणाश्छील-ुतिकंड-नेया्- प्रास्य-संदिग्धा-बचकदयः- प्रहृते यच्छम्दसानुपयोगित्वमूष्तलिरर्थकम्‌-- यथा-उन्युलकमटकेसरपरागगौरषुते मम हि गौरि ° । अभिवाञ्छितं प्रसिधतु भगवति ८ युष्मस्रसादेन ॥ उत्र “हि” शब्दो अनुपयोगी । व्याङरणशचाह्ञादिरक्षणरहितय्‌-निरेक्षणम्‌- यथा--दिशि मन्दायते तेजो दक्षिणस्यां रवेरपि । तस्यामेव रघोः पाण्ड्याः प्रतापे न विषेहिरे ॥ अत्र “पण्ड्या इति न संभवति बहुवचने तद्वित्रस्यय- लोपात्‌ इति व्याकरणदूषितम्‌ । मनेतरेकरयजनकं-अन्ीलम्‌- यथा--मनीषिता' सन्ति गृहेऽपि दैवतास्तपः क्व वत्से 2 च तावं चपुः पदं सेत मरस्य पेडैवं दिरीषपष्पं न पुनः पतत्रिणः ॥ ' १ विकलित । ३ भतिदमामितकोमकम्‌ । न ४८ साहिव्यशिक्षासश्यी अत्र “पेलव शब्दो अशील! ॥ परुष्वणं-श्रुतिकड्‌-- यथा--रउत्खातप्रखरा सुखासुखसखी खड्गा सिता खेल्गा वेगृह्वल्यखोकृतासिरखटा खे(ला)्ेरकैः ल्यापिताः । खेरदुत्वनितुं निसर्वमनसां मेयं सलात्छक्खटं निःरसप्यान्यनिखमैसबैमणिमूराल्यातु संल्यानि वः ॥ यत्र परम्परयाऽथो ज्ञायते, तत्नेयार्थम्‌- यथा-नवकुमुदवनश्रीहासकेलिग्रसद्वा-दधिकरचिररोषामप्युषां जागरिता । अयमपरदिशोऽक मुञ्चति सस्तहस्तः दिशयिषुरिव पाण्डुम्छनमात्मानमिन्दुः ॥ अत्र हस्व श्ब्द्‌ः करं बोधयति तेन च किरणाः रक्ष्यन्ते इति नेया्थेम्‌ ।, अविदुषो वचनम्‌-भाम्यम्‌ यथा- -ताम्बूलगतगहोऽयं भट जटेपति मानवः । करोति खाढनं पानं संदैव तु यथा तथा ॥ १ ॥ अत्र गष्छमष्छादिशषब्दा ग्राम्याः अथद्धय प्रतिमासनेन संशयजनकं--सन्दिग्धम्‌ यथा--आटिद्धितस्तत्रभवान्‌ संपराये जयश्रिया । आसीःपरम्परां धन्यां कर्ण कत्वा कां कुरु ॥ 9 प्रातर्‌ । चतुर्था प्रमितिः ७९ ~~~ ----------------~ न~ अन्न बवथोरयात्‌ बन्धा, बन्दनीयां बा इति अथद्वयप्रतिमासः अतः संदिग्धम्‌- अभिमताभप्रतिपादनासमथम्‌-जवाचकम्‌ यथा--उदरनैजल्छुद्रेररमसास्फाखानुवन्धोद्धत सवा पर्तकरन्दरोदरभुव. कुर्वन. प्रतिष्यानिनी" 1 ' उचैरुचरतिध्वनि श्रुतिपथोन्माथी यथायं तथा प्राय प्रहदसंस्यगद्नथवत्ा वेटेयमागच्छति ॥ १ ॥ अत्र ध्वनिशब्दो गीतप्रुखध्यनिपु प्रसिद्धः सखुद्रे त॒ मर्जिं्तमेष अतोभ्वनिगब्दो समूद्रजशब्देऽशकतः :ति तदशयोपरेऽममथैः इति चब्द्दोषाः अर्थदोघाः कष्टापष्टव्यादत-ग्राम्य-पुनरुक्त-निर्तक-प्रपृखाः । दुर्बोधः कष्टः- यथा- -सदा मन्ये यासामपृतरसनिण्पन्दसरसं सम्स्वद्युदामा वहति बहुमाया परिमङम्‌ । प्रसादं ता एता धनपरिचया केन महतां महाकाव्य्योननि स्फुरितरचिरायां तु स्चय' ॥ १ ॥ १ भरतिशम्दजनिका. । २ उच्छछद्‌ । ५० सादिद्यलिक्षामश्नयी 1 यातां कविरुचीनां प्रतिमास्वहूपाणां-प्रभाणां सध्ये बहुमाया सुङमारविचित्रमध्यमात्मकतिमार्गा सरस्वती मारपी परिमल चमः त्कारं बहति-ताः कविरुयो महाकाव्यव्योस्मि स्बन्धलक्षणे परि चयभागताः श्यः | प्ऱृताबुषयोगी-अपुष्टः यथा--अनणुरणन्‌ मणिमेखल्मविरतसिञ्चानमन्जुमज्ञीरम्‌ । परिसरणमरुणचरणे रणरणकमकारणं कुस्ते ॥ अत्र वर्णसावण्यमात्रम्‌ | यत्न पूर्वापरविरोधः तत्र-व्याहतत्वम्‌- यथा--जहि च्रकुटं कृत्स्नं जय विश्व॑भरामिमाम्‌ । न चते करोऽपिविद्व् सर्वमूतानुकम्पिनः ॥ १ ॥ अत्र पूर्थे श्रे जदि, उत्तरां ह ते न कोऽपि विदेश इति परस्परविरोधः अतो व्याहतत्वम्‌ । अविदग्धोचितम्-याम्यम्‌-- यथा--स्रपिति यावदरयं निकटे जन" स्वपिमि तावदहं किमपेतिते । तदयि ? माप्रतमाहरूप! व्वरितमूस्सुटसय कुच्ितम्‌ ॥ १ अखिषूम्‌ । > हस्त नध्थवर्तीभयेयच, 1 चतुर्था प्रमिति. ५१ अत्र नायकोऽविदश्धः अधिगतेऽथं पुनरमिधान-पुनस््म्‌-- यथा-- तदन्वये ञदधिमति प्रसृतः डुद्धिमत्तरः । दिरीप इति रजेन्दु-रिन्दु" क्षीरनिधाविव ॥ १ ॥ अत्र इन्दुरिति पुनरुक्तम्‌ तदथेस्य रजेन्दुरित्यत्रावगतत्वाद हेत्वभावनत्‌-निरैतुकम्‌- यथा--गृहीतं येनाप्तीः परिभवभयान्नोचितमपि प्रभावाधस्याभूल खं तच कथिन्न विषय । परिदयक्तं तेन त्वमसि युतदयोकरान तु भयात्‌ विमेोक्षे शस्र त्वामहमपि यत स्वस्ति भवते | ₹ ॥ अत्न द्वितीयश्धपरिखयगे देतुर्नोपात्तः ॥ इदयर्थदोषाः रसदोषाः १ रसथायिमाबादीनां सखवशब्दोक्तिः । २ विभा- वालुभावयोः कष्टेन प्रतीतिः । २ बणनीयरसविरुदधविभावादि परि- ग्रहः । ४ पुनः पुनः उदीपन रसादेः । ५ अनवसरे रसख विस्तारः ९ अका रख छद्‌; । ७ प्रकृतीनां मिपर्ययः ॥ हत्याद्यः _ ५ ___ सा्ित्यञ्चिक्षाम्ज्यौ क्रमेण यथा--शरद्नारी गिरिजानने सकरुणो स्यां प्रवीर" सर बीभत्सोऽस्थिमिरत्फणी च भयक्नमूर्योदरतसतङ्गया ॥ रोद्रो दक्षविम्दने च हसक्नयः प्रशान्तश्िरा- दित्थं स्रसात्मकः पञचपतिर्ृयात्ततां भूतये ॥ १ ॥ अश्र रख शृङ्कारादेः स्वश्षब्दोक्तिः ॥ संप्रहरि प्रहरणे. प्रहाराणां परस्परम्‌ । १छणत्कारैः श्ुतिगतेर्साहस्तस्य कोऽप्यमत्‌ ॥ अच्र यायिभावदखय स्वशन्दोक्तिः (२) परिहरति रतिं मतिं ठुनीति स्खरति श्रं परिवतते च भयः । इति बत विषभा दगाऽध्य देहं परिभवति प्रसर्म किमत्र कमेः ॥ अत्र रति-परिदारादीनां कर्णादावपि संभवात्‌ कष्टवसेयः कामिनीरूपो विभावः । (२) प्रसादे वस्व प्रकटय मुं संत्यज रुप प्रिये 2 शयुष्यन्चय्गान्यमृतमिव ते सिञ्चतु वच. । निधान स्यानं क्षणमभिमुखं स्थापय मुखं न सुग्धे £ प्रत्येतुं प्रभवति गतः कालहरिणः ॥ १ ॥ अत्र भृङ्गारम्रतिङूलख शान्तरसस्य निर्धेदस्योपमिभन्धनम्‌ । १ शन्दुविरोषेः। चतुर्थ भरमितिः [ता , ५३ ~ ~ -~^~ (४) पुनपुनरहीपनम्‌-ड़मारसं भरे चतुथे सर्गे-रतिविपे । (५) अनवसरे रसख विस्तारो वेणीसंहारे हितीयेऽङ्क मीष्माचनक्े जीरक्षये करुणवीररसादेरेव प्रसङ्गः शृङ्गारस्तु सर्व॑थायुचितः तथापि भाुमस्या सह दुर्योथनख श्रद्धारव्णनम्‌ इति दोषः (६) अकाण्डे रसस छेदः वीरचरिते दितीयेऽङ्के राम~परश्ुरमयोः वीररसे प्रणते कंड़णमोचनाय गच्छामि, इति श्रीरामखोक्तिः (७) त्रिविधा प्रकृतयः दिव्या-अदिन्या-दिव्यादिन्याथ । देव- गन्धर्वादयः दिव्याः, नरादयः अदिव्याः, ये दिव्या अपि आत्मनि नराभिमानिनस्ते दिव्यादिव्याः यथा-रामचन्द्रादयः तेषां यस्परतिङ्कलबणनम्‌ तत्‌ प्रकृतिषिप्ेयः यथा-धीरोदात्त प्रकृतेः रामख धीरोद्धतवच्छग्मना वारिवधः । तथा च माव- पित्रोः संभोगवर्णन्रद्‌ मगयतोः संमोगवणनयैनुचितम्‌ , तथापि इमारसतमे पार्वतीशङ्करयोसतदणेनम्‌ इति दोषः ॥ एते दोषास्थरविक्ेषे यथायथं दोषतरं त्यजन्ति, अनुकरण, विदुषकोक्तौ, पभिचारस् स्वशब्देन कीतेने, धुखाधाङारविशेषे श्वे अन्यत्राऽपि । कचिद्योषोऽपि गुणः । कोधयुकते वक्तरि रोौद्ररसे च दुःशवत्वं गुणः वैयाकरणनक्तरि कष्टत्वं दू,भतवं बा चरणः | 4 _____ _ सादित्यशिक्षाम्या अधरमोक्तिषु ग्राम्यं गुणः तथाऽन्यतरापिहेयम्‌ । ॥ इति दोषनिरपणम्‌ ॥ रीति निरूपणम्‌ शरीरिणोऽवयवसन्निवेश्च इव रसोपकर्ीं पएतिडात्मफपद्‌- संयोजनासिमका.......... रीततिः। सरा वैदभी, गौडी, पाश्चाली, लाटी, मेदेन चतुर्गिषा। (९) तत्र भाधुर्यगुणव्यज्िका, मनोहारिणी, कोमलबन्धान्विता, पसासरहिता अलपसमापा षा-वैद मीरीतिः। ` यथा--असुं पुरः पयसि देवदार पुत्रीकृतोऽसौ इषमध्वनेन । ` यो हेमकुम्भस्तननि.सृतानां स्कन्दस्य मातु. पयसां रसक्ञः ॥ (र्)ओजो युणादुरज्ञिका सवनसमास उद्रतबन्धनन्धुरा-गौडीरीतिः यथा--द॑राटः खुट्डन्दकुड्मर्रतेनिहाल उछछासिमि किंकिष्िदुमपछठवैः रितुसै" प्रेह्णनसः किंद्फैः | वष्टीजाट्विदाख्वारुधिरसावत्रोजयन्ताचखो वन्धूकोद्धतखोचनः श्रकुरुते शादरलविक्रीडितम्‌ ॥ १ ॥ $ का्तिङेयद्य । अतुर्था प्रमितिः ५५ (३) प्रसादगुणामिव्यल्िका सुश्िषटा, मधुरा, सुङ्गमारा पाश्ारी रीतिः यथा--मधुरया मधुबोधितमाधवी-मधुसमृद्धिसमेधितमेधया । मधुकराह्ननया मुहुरु्मद-ष्वनिग्ता निगरताक्षरसुज्गे ॥ १.॥ बैदर्भौपाश्ार्योपध्यवर्तिनी रधुक्वमासवरिता रकित लाशरीतिः। यथा--भयमुदयति+ मुद्ाभङ्जनः पद्मिनीना- मुदर्यागसिविनारीबालमन्दारपुष्पम्‌ । विरहविधुरकोकटन्द्रबन्धुविमिन्दन्‌ कुपितकपिकपोल्क्रोडताग्रस्तमांसि ॥ १ ॥ अन्येखाहु । गोडी उम्बरवद्धा स्यात्‌ वैद छितक्रमा । पाच्चारी भिश्रमावेन खारी तु मृदुभि. पदै" ॥ इति रीतिः [र / अथ अलङ्कार निरूपणम्‌ रसयोषकाः शरीरख कनकङृण्डलद्य इव कव्यख शोभा विधायिका अर्डराः ते च शब्दा गतत्वेन दिविधाः) बः! {111 _ धद सादित्यरिक्षामजजया तत्र शब्दपरिषृ्य सहाः शब्दारङ्काराः ते च पुनरुक्त-पदामास) अनुप्रास, यमक, वक्रोक्तिः, भाषासम, शेषमेदेन षदिविधाः ॥ (१) यत्न श्रवणमात्रतः पर्यायशचब्दौः अथस पौनरुक्त्यावभानं तत्र-पुनश्क्तबदा भासोऽटङ्कारः ॥ यथा-स ववं सम्यक्‌ समुन्मील्य हदि भासि विराजसे | द्विषामरीणां तवं सेनां वाहिनीमुदकम्पयः ॥ १ ॥ ` (२) स्परैपरीत्येऽपि शब्दश साम्यम्‌-अलपरासः ॥ अत्र शय्दख विर्णपदैकदेशपादानां अन्यतमस्ये्यथेः, स च ` ^.केकालुप्रा्, इष्यनुग्राप्ः, अन्त्यानुप्रासः ठाटादुप्रा्ः इति चतुधा ; . यत्र वर्णानामेकवारमावृत्तिः तत्र-छेकालुप्रासः ५ , यथां- निरानन्दः भकौन्दे मघुनि विधुरो बाछ्वकुले न सके साढम्बो छवमपि लवे न रमते । ्रियन्नोनो सङ्गं रचयति न चूते विचरति सर्मछठक्मीटीलाकमलमधुपानं मधुकर ॥ १ ॥ यत्र वर्णानामनेकवारमाद्रत्तिः तत्र-वरत्यचपरसः ॥ यथा--उत्करुजन्तु वटे वटे बतवका" काका वराकाऽपि । कराकुर्वन्तु सदा निनादपटवस्ते पिप्पठे पिप्ये ॥ १ छुन्ददुष्पे । २ पुष्पषिदोषस । चतुथं भमितिः ५७ सोऽन्यः कोऽपि रसाख्पषवनवम्रासो्टसत्पाटवः । क्रीडत्ूकोकिरकण्ठकरूजनकरा-रीलाचिखस्क्रमः ॥ १ ॥ यत्र-यथासंमवमलुस्वारविस्ग॑स्वरयुक्ताश्वरविशिष्टम्‌ ग्यञ्जनं पदान्ते पादान्ते वा आस्यते तत्र-अन्वयालुषासः- यथा-केडा- कारास्तवकविकाश. काय प्रकटितकरभविखसः ॥ चश्ुदैग्धवरारककपं स्यजति न चेतः काममनत्पम्‌ ॥ १ ॥ यत्र तात्पयैमात्रतः मेदे सति शब्दार्थयोः पौनस्क्ल तत कादानुप्रासः । यथा- स्मेरराजीवनयने 2 नयने किं निमीर्ति । पद्य निजितकरन्दयै । कन्दपेक्गं पतिम्‌ ॥ १ ॥ » #.1 ० सु ={- (३) भिन्नायख खरन्यज्ञनसद्धख यथैका सषु्ारणं तथैव पुनरु- चारण-यमकालङ्कारः | स च शछोक-ष्टोकापै-पाद-णदा- शमेदेनानेकधा-तत्र छोकयमकं महायमकं कथ्यते | यमकोदाहरणे यथा--मन्याम्मोजविबोधनैकतरणि-विस्तारिकमावी- रम्भासामजनामिनन्दनमहानषपदाभासुरै, । भक्त्या वेदितपादपयमविदुषां सम्पादयभोज्छिता- रम्भासामजनाभिनन्दनमहानष्टापदामादुरै' ॥ १ ॥ ५८ सारित्यशिक्षामञ्जयी य्व (४) अन्यदीयान्याथकं वाक्यमादाय यदि कथित्‌ का्ञ केण वाऽन्यारथे योजयेत्‌ सा-वक्रोक्तिः- यथा--पद्राः प्रेयसि ? दोयतां प्रियतम ? दवारं किम्ु)च्छायते सत्कं सुन्दरि 2 याचिर्द कथय मे रि कस्य सत्क प्रिय | ओनामेयजिनस्य मजनजटं करं जनः कं जटं दम्पत्योरिति जल्पितं जिनपते" सानोत्सवे पातु वः ॥ १ ॥ विज्ञ्षित्िवेण्यां यथा-ङुनधुं न्त ! नमस्कुरु, प्रियतमे ! कः ुरजन्तुं नमेत्‌ मसत ! श्रीतनय वदामि, मदन" कं ? नैष सूरासजः। क्रि मन्दोऽयमयि प्रमो [ नहि जगस्रयोयक्तर्थक्त्‌ दम्प्योरिति वक्रवाक्यविषयः पुष्या्सुखान्येष घः ॥ (५) अ्नेफ़ विधास्वपि भाषासु एकविपरैरेष पाक्यैर्त रचना भवति तत्र-भाषासमालङ्ारः ॥ यथा--ससार-दावानठ-दाह--नीरं, संमोह-~ूटी-हरणे समीरम्‌ । माया~रसा-दारण-सार-सीरं, नमामि वीरं भिरि-सार-धीरम्‌ ॥१॥ अत्र संस्छृतभ्राकृतयोः समानता यथा च--वारमट-विरचित- कान्य चुश्चासने आछछाचकमरे चित्ते ल्लमक्रमछाल्ये । पाहि चण्डि 2 महामोहृमद्नमीमवखामरे ॥ १ ॥ चतुथा प्रमितिः ५९ अत्र संसत, प्रात, मागधी, पेसाचिकी, सौरसेनी, अप्र अशा) इति ष्णां भाषाणां योगः ॥ (६) अनेकाथपयेवसितिरेकविधेरेव शन्देरलेकाथऽभिथने-छेषा- चडगरः। स च समङ्धः, अभङ्धः, उभयात्मकथेति तिषा ॥ सभङ्ग यथा पधुकार्चस्वरपातरं मूयितनि"रोयपरिजर्न देव ?। विलसत्करेणुगहनं सम्प्रति सममावयो सदनम्‌ ॥ अभङ्खो यथा--किं तत्रास्ति निरन्तरं न मवत. सद्व" दुरडटशां कि वाकत्त्र तथा पयोधरपरिष्वद्वोऽपि नाह्ादकः । यन्मामत्ने विहाय निर्वृत्तिमना नाथोजयन्तं गत. पायद्धोऽभिहितः स मोजमुत्तया देव' निवानन्दन ॥ अथवा-केवरोऽपि स्फुरन्‌ वाण करोति विमदान्‌ कवीन्‌ गे क पुनः कूप सधान पृटी्रङृतसन्िधि ॥ उभयारमको यथा--माचेन वि्नितोत्साहा नोत्सहन्ते पदक्रमे स्मरन्ति भारवेरव कवय कपयो यथा ॥ यट्ा-- अद्धितान्यक्षसंघातै" सरोगाणि सदेव हि । शरीरिणा शरीराणि कमलानि न सराय; ॥ ॥ इति राब्दालङ्काराः ॥ [रो 0 ६९ साषियद्िक्षामशषय ॥ अथ अ्थाख्ङ्काराः ॥ ग्रा तत्रातिप्रसिद्धलत्‌ प्रथमं उपमालङ्कारा ॥ १ उपमानोपमेययोर्हं साधम्य॑-खपमा । सा च पूर्णोपमा प्रती. यमानोपमेति द्विधा । यत्रोपमानद्ुपमेयं धाधारणधर्मः साद्य च ऽक्तानि स्युः तत्र पूर्णोपमा । एतेषामन्यतमखालुक्ते प्रतः यमानोपमा । पूणां यथा~- गत्या मिम्रममन्दा प्रतिपद या राजहंसायते यस्याः पू्ण्गाङकमण्डलमिव श्रीमत्सदैवाननम्‌ । यस्याश्वानुकरोति नेत्रयुगे नीरोत्पद्छानि श्रिया ° तां कनदाष््दतीं त्यजन्जिनपती रजीमरतौ पातु वः ॥ प्रतीयमाना यथा--अनाधिन्याधिसंबाध-ममन्दानन्दकारणम्‌ । न किञ्चिदन्यदस्तीह समाधेः सद्दे सखे 2 ॥ € यतर पूर्वपूर्वोपमेयख उत्तरोत्तरधुपमानता तत्र-रसनोपमा । यथा--चन्ायते ञ्रचाऽपि हसो हंसायते चारुगतेन कान्ता । कुन्तौयते स्पदुखेन वारिं वारीयते स्वच्छतया विहाय. ॥ ३ एकस्यैव वस्तुनो यदोपमानलष्पमेयसं च तदाऽनज्वयालङ्कारुः चतुथा प्रमितिः ६१ == यथा-- राजीवमिव राजीवं जरं जङमिवाऽजनि । चन्द्रश्वन्दर इवातन्दः शरत्समुदयोयमे ॥ ¢ यत्र क्रमेण द्योरूपमानोपमेयतवे तत्र उपमेयोपमालङ्कारः । . यथा--गिरिरि गजराजोऽयं गजराज इवोशवकैर्विमाति गिरिः । निर्ीर इव मदधारा मदधरेवास्य निक्षरः स्रवति ॥ ५ यत्रोपमेये उपमानस्य “अभेदाष्यवसायः? तत्न-रूपकालङ्कारः। यथा- संसार एष करूषः सल््छनि विपत्तिजन्मदुःखानि । इह धम एव रलुस्तस्मादुद्ररति निभेभ्रान्‌ ॥ &-७-८ सादश्यज्ञानतो यत्र स्पृति-ान्ति-संवेहाः संजायन्ते तत्र क्रमेण स्छति-आआन्ति-सवेहालङ्कारा * स्पृत्यलडकारो यथा-- पङ्कजं परयतः कान्तासु मे गाहते मनः । आन्त्यलङ्कारो यथा--पटारयुकुभान्त्या शयकतुण्डे पतत्यलिः । सोऽपि जंबुफटभ्रान्या तमि ध्ुमिच्छति ॥ संदेहारङ्कारो यथा---जौवनम्रहणे नम्रा गृहीला पुनरुता" । किं कनिष्ठाः किसुज्यष्ठा धरी यन्त्रस्य दुर्जना ॥ ९ वर्णनीयवस्त॒धमेनिन्दवपू्ैकतत्सश्कषर्मारोपः-श्युद्धापडतिः। यथा---नायं द्ाद्चः किं तिं न्योमरगगासरोरंह्‌ । 4 _______ सादित्यशिषामशर्या यद्वा-- अङ्कं केऽपि रादाद्धिरे जलनिधेः पङ्क परे मेनिरे सारङ्गं कतिचिच्च संजगदिरे मूच्छायमैच्छन्पेे । इन्दौ यदछतिन्द्रनीटशकल्दयामं दरीदरयते तत्सारं निरि पीतमन्धतम्ं कुश्षिस्थमाचकसहे ॥ १० अस्यन्तसादश्यादसतोऽपि धर्म॑ख कर्पन-सुत्पक्षा । सा च एवं मन्ये शङ्क धुवं सूनमित्यादिभिः श्दैय॑स्यते यथा-दिरातु विरत्िलभानन्तरं पार्सर्प- नमिविनमिक्रपाणोत्सद्वट्रयाद्गर्क्मीः । त्रिजगदपगतापत्‌ कर्तुमात्तान्यरूप- दय इव भगवान्‌ वः संपर्द नाभितूनुः ॥ प्रतीयमानोसेक्षा यथा-~-वछं जगद्ध्व॑सनरक्षणक्षमे # क्षमा च किं संगमके कृतागसि । इतीव रसचिन्त्य विमुच्य मानसं स्पेव रोषस्तव नाथ ? निर्ययौ ॥ ११ अस्युक्तिर-तिायोकितिरलङ्कारः । यथा--सममेव समाक्रान्तं द्य द्विरदगामिना । तेन चिंहासनं पित्र मण्डटं च महीक्षिताम्‌ ॥ १२ य्नोपमानोपमेययोर्भिनौ धर्मौ निस्वम्रतिबिम्नमवेन बणिवौ तु्र-्टान्तालङ्कारः चतुथा भ्रमितिः ६३ -=--------------------- यथा--अविदितगुणाइपि सत्कविभणिति वर्णैपु वमति मधुधारा । अनधिगतपरिमङाऽपि हि हरति ध्य माल्तीमाख ॥ १३ यत्र सदशयोः बाक्याथयोः एेस्यारोपसत्र-निदद्यो नालङ्कार यथा-~भर्यरुदितं कतं रवरारीरमुदर्तितं स्थकेऽव्नमवरोपितं युचिरमू्रे वर्षितम्‌ । शगुच्छमवनामितं बधिरकणैनाप कतो धृतोऽन्धमुखदपैणो यदबुधो जन सेवित्तः ॥ १९ उपमानादुपमेयखायि्य॑न्युनता वा यत्र बर्तते तत्र व्यतिरेकालङ्कारः । यथा- रला इधो्नता सन्त किन्तु प्रकृतिक्रोमल ॥ १५ य॒त्र येन विना वणैनीयबस्तुनि न्यूनता, आधिक्ब बा खात्‌ तत्र-विनोक्यखङ्ारः । यथा--विधा ह्याऽपि साया पिना विनय्सपर्द } विना खैर्विमव्येषा राजेन्दर मवत" समा ॥ १६ स्वभावतः एकाथके पाक्य जनेकाथेता-छषः 1 यथा--प्रबतयन्‌ करिया साष्वरमाट्यं हरितां इस्‌ । महसा भूयसा दप्तौ विराजति विभाकर" ॥ १७ यत्र अ्रस्त्रत्वणेनेन प्रस्तुतं ज्ञायते तज्ापस्तुतप्रद्खा । -४ ______ कादित्यविामलया यथा-- पादाहतं यदुत्थाय मूर्धानमधिरोहति । स्वस्था देवापमानेऽपि देषिनस्तदरं रजः ॥ १८ यत्र निन्दास्तुतिभ्यां स्तुतिनिन्दे गम्येते कतर-व्याजस्तु- तिरल्ङ्कारः दथा--सर्वदा स्षैदोऽसीति मिथ्या तं स्तूयसे बुधै" । नारयो ठेभिरे पृष्ठं न वक्षः परयोषितः ॥ यथा वा-किं इत्ान्तैः परगृहग्तेः किन्तु नाहं समथ स्तूष्णीं साठ प्रकृतिमुखरो दाक्षिणायस्वभावः । गेहे गेहे विपणिषु तथा चत्वरे पानगोष्ठया- मुन्मत्तेव भ्रमति भवतो वषम देव ? कीर्तिः ॥ स्तुत्या निन्दा यथा--ङृषणेन समो दाता न भतो न भविप्यति । अस्दानेव वित्तानि यः परेभ्यः प्रयच्छति ॥ १९ य॒त्र सामान्यं विशेषेण विशेष सामान्येन समथ्यंते-तच्राथा- न्तरन्यासालङ्कारः यथा-विजेतन्या च्या चरणतरणीयो जख्निधि- विपक्षः पौरस्त्यो रणभुवि सहायाश्च कपयः । तथाप्येको रामः सकटमवधीदाक्षसकुं क्रियासिद्धिः सत्वे भवति महतां नोपकरणे ॥ चतुर्था भमिति ६५ अत्र सामान्यं बिरेषेण समर्थित सामान्येन बितेषसमथने यथा- गुणवदरस्तुसंसर्गाद्‌, याति नीचोऽपि गौरवम्‌ । पष्पमालनुसगेन सूरं दिरसि धाते ॥ २० यत्र दें विना कार्योत्पत्तिवेण्यते तत्र चि भावनालङ्ारः । यथा--चक्रिनिर्जितरद्रूणा-सुत्पदेऽरात्रि्कं तम" ॥ अत्रान्धकारोरयत्ती रात्रावेव तथापि वस्योत्पत्ती रजनीं पिना बणिता-इति विमावना ॥ २९१ यत्र कारणसत्ेऽपि कार्याभावस्तत्र-विरोषोक्ति; । यथा--घनिनोऽपि निरुन्मादा युवानोऽपि न चदा" | “ प्रमवोऽप्यप्मत्तस्ते महामहिमशाछिन ॥ रद यत्र आपाततः विरोधं प्रतिभासते तत्र-विरोधामासः। यथा--विभश्वरोऽपि जनपारुक 1 दुशतस्व किं वाक्षरप्कृतिरप्यष्िपीस्वमीरा ! । अज्ञानवत्यपि सदैव कथचविदेव । जाने त्वयि सुरति बिविकाश्ेतो. ॥ ॐ ५ @ $ । [8 [न्य २३ यत्र अ्भावितस्याथस्प संधः करिग्रते स~विषमारकारः ६ साहित्यशिक्चामश्च्या ण वकिगकिभिियििििगियकिविदविििविनििगकििकिय यथा--कचायं मृमागः क च गगनमेतद्व्यवदहितं तथाप्यम्मोरारिविकषति सितांगोः समुदये | वथा प्रलयसत्ति" किसु किमपि मूर्यं तदप यदत्यन्तं भावान्धटयति विदूरानपि मिथः ॥ ¢ # > यत्र योग्यकमणा योग्यस्य वस्तुनः प्रर॑सा स्यात्त्र-समालङ्कारः। यथा--येषां विकचारविन्दराल्या ज्यायः कमकरमखवलिं दध्या । सदुशिरिति संगतं प्रशमं कशतं संतु शिवाय ते जिनेन्द्र ॥ २५ इष्टविरुद्रश्य करण यदि इष्टफलाय जायते तदा-विधिच्रालंकुतिः। यथा--प्रणमव्युनतिहेतो-र्जिवीतदैतोर्विघु्रति प्राणान्‌ । दुःखीयति युखहेतो. को मूढ" सेवकादन्यः ॥ २६ पुर यरं प्रति यदि पूर्वपूर्वस्य कारणता तदा-कारणमाल यथा--श्रतं कृतधियां सङ्गाजायते विनय श्रतात्‌ । लोकानुरागो विनथान किं छोकायुरागतः ॥ २७ उत्तरोत्तरं एकधर्मेणानेकधर्भिणां संवधो-खाखादीपकम्‌ । संप्रामांगणमागतेन भवता चापे समारोपिते देवाकणीय येन येन सहसा यचत्समासादितम्‌ । कोदण्डेन दारा. उरररिगिरस्तेनाऽपि भूमण्डठे तेन द्वं मवता च कीर्तिग्तल करीन्या च लोकत्रयम्‌ ॥ २८ उत्तरोत्तरुत्कयो वस्तुनः-सारालङ्कारः चतुथा प्रमितिः ७ यथा-कान्येषु नारकं रम्य नाटकेषु सकत । तत्राऽपि चतुर्थोऽङ्' तत्र छोकचतुष्टयम्‌ ॥ २९ प्र्ादश्ादमा तादश्खान्यख वस्तुनो निरासो मवे्दा-- परिसंख्यालङ्ारः 1 यथा--किं मूष सुदरदमत्र यदो न र्म, कायैमार्यचरितं सुकृतं न दोषः । क्षिं च्षुरप्रतिहतं धिषणा न नेत्र, जानाति कसत्वदपरः सदसटहविवेकम्‌ ॥ ३० यत्रोपमानश्य तिरस्कारः स-आशक्षेपारकारः । यथा-महमेव गुरुः सुदारुणानामिति हाद तात । मा स दृप्यः । ननु सन्ति मवादृरानि भूयो सुवनेऽस्मन्‌ वचनानि दुजैनानाम्‌ ॥ ३१ यत्र तत्तत्खभावमेव वर्णने तत्र-स्वाभावोक्िरलङ्कारः । यथा-- करारविन्देन पदारविन्दं सुखारविन्दे विनिवेशयन्तम्‌ । वटस्य पत्रस्य पुटे शयानं वां सुकुन्दं मनसा स्मरामि ॥ इलयर्थालङ्नराः- अन्न साहित्ये येऽतिप्रसिद्धा अरंङ्गारास्तेऽत्र प्रायः प्रकाशिताः विशेषाथिना काव्यालुक्लासनादयो विरिष्टगरन्था अचलोकनीयाः- एति श्री सार्वीयसार्चसरस्वतीसुधासेकसिच्चितसमस्तससारसर्क्तशासनसार्वजनीन, सावैमोमाचायभीमदिजथनेमिसूरीश्वर-प्धस्वराम्बरमणि-~म्याख्यानमीयूष- परिवपंणभाचट्‌भयोद~ऊविरन-साखविशारद्ाचा्वश्रीविजयासतरी- भ्वरविनयनिंघानविनेयरत्ुनिवयैश्रीपुण्यविजयपाद्पद्म- परागाख्वादलरोद्धपमशुकरुनि धुरधरविजयसंखघाया खादहिदयरिक्षामज्यों चथा मभिक्तिः ५ भनक _ ६८ _____ सादित्यरिक्षामभया ॥ अथ पथमा भमितिः ॥ नन्द्रा अथ संप्रदायः कवेः कः? इति जिक्ञासायां कविसंप्रदाय- वर्णनास्मिका पंचमा प्रमितिः ॥ ञत्रेदं प्रथममवधारणीयम्‌ यन्निरेडशाः कवय इति वस्तु- वर्ने क्वचित्‌ सतामप्यमां॑वणैयन्ति भ्वविदसतामपि मार निबध्नन्ति इत्यादि भहुमरकारा रोकनिरपक्षा इिगरहृतति्तते साऽ संकषेपखदर्यते- १ सतां मावानामनिवन्धे १ वसन्ते मारुलयाऽभषो- यथा--माख्ती विमुखश्रैत्रो विकासी पृष्पसंपदाम्‌ । आशर्यं जातिहीनस्य कथं सुमनस प्रियाः ॥ २ चन्दनद्ुमे पष्यफलयोरमावो- यथा-सा छया स च घुन्द्र परिमरुस्ते कोमट्मः पवा श्रान्तश्वन्दनपादपस्य वहवः सन्येव कं तैणेः ॥ ु्यददषयनल्गसंगतिवदादापावमूलगते- रानीतं फलमन्यतोऽपि पथिकैः साराङ्कमास्वाते ॥ ३ दष्णुपत ज्योत्ायाः शुरूपक्ष लन्धकारस्व अभावरो- चश्मा प्रमिति ६९ यथा--परतो न ततवचिन्ता तदन्त स्ु्खस्थगुणदोषैः । , एको हि सितः पक्षः कौरवा तुल्ययाऽपि कृम्णोऽन्य' ॥ इन्दङदमलानां कामिदन्तानो रक्तत्वस्याभाबो यथा-- व्याकोराकुन्दकुड्मल्विमलदती यो विहाय राजिमतीम्‌ मुक्त्यह्ननानुरक्तो बभूव नेमिः स वः पायात्‌ ॥ दिवा नीरोत्पसादीनां विकासस्याभाबो यथा-कुमुदवनमपभ्रि श्रीमदम्भोजखण्डं स्यजति सुदसुदकः प्रीतिमांश्वक्रवाकः ॥ उद्यमहिमरदिमर्याति शीतांञचरस्तं हतविधिसितानां ही विचित्रो विपाकः ॥ कंवचिदसतामपिभावानां निबन्धः त्था १ नदीषु मीरोत्पसदीनां यथा--दास्तं पयः पपुरनेनिजुरम्बराणि चष्ुरविसंहतविकादि बिसप्रसूनाः सैन्याः श्रियामनुपमोगनिरथकत्व- मिष्याप्रवादमसुजत्वननिश्नगानाम्‌ हंसानां जराक्षयमाप्रे निबन्धो यथा--अरिभयेव छतागृहे त्वममवस्तून्मागीदत्ेश्षणः सा हसेः कृतकौतुका चिरम गोदावरीरोधसि । ७० , सादिदयश्िक्षामअयां सायन्त्या परटुर्मनायितमिव त्वां वीक्ष्य बद्धरतया कातर्यादरविन्दकुड्ूमलनिमो सुगः प्रणामाज्ञकिः ॥ ३ यशोहास्ययोः सौङ्खस्य निबन्धो यथा-कपैरटूमगर्मधूटीधवछं यतकेतकानां विष. भतिभ्ना परिभूय चनद्रमहसा सार्ध प्रतिसप्ते । , तत्पाकोज्वल्नाल्किरं सटिलच्छयावदातं यञ्चः प्रारेयाचलबूलिकादु भवतो गायन्ति सिद्रज्नना. ॥ अयश्चःपापयोः काष्ण्यस्य निबन्धो यथा- प्रसरन्ति कौरचयसते तव च रिपूणामकौतेयो युगपत्‌ कुबल्यदलसवछिताः प्रतिदिरामिव मार्तीमालाः ॥ ५ चक्रवाकानां निक्षि भिन्नवटाश्रयणस्य निबन्धो यथा-इह हि ऊुखदकोशये पौतमम्भः सुरीतं कवङ्तमिह नारं कन्दं चेह दृष्टम्‌ । इति ररति निशायां पैटन्ती तरन्त सह चरपरिमुक्ता चक्रवाको वराक ॥ एवं पर्तमावे स्र्णरत्नमजाः ७ तमसो अष्िग्राह्यत, ८ दयोरस्नायाः इम्भोपवाह्यतवं, ९ कोधाञचरागयो रक्तं असः दपि जित्रश्यते ` चतुथा प्रमितिः ७१ 09 ३ केषांचिन्नैयत्यं यथा समुदरष्वेव मक्षराः, चा्रपणया ए मौक्ति- काचि,मरुयगिरापेच चटनोत्पत्तिः हिममिरनेव धुजजन्मचसन्त 4 ् 1 न्द एव कोकिरुकत, वरपास्विव मयूरस्य दृत्यं ऋतं च नैयत्येन पर्णते ४ क्वचिद्धिच्नानासम्यैक्यस्‌ तत्र कृष्णनीरहरितरयामानां एेक्यं यथा--सजलठजख्नीदखछा भात्ति यस्मिन्वनाटी- मरकतमणिकृप्णो यत्र नेमिजिनेन्द्र | विकचकुवर्यालि-प्यामरं यःससेम्भ. प्रमदयत्ति न कांस्कास्तत्पुरं रहस्य ॥ पीतरक्तयोरेदेयं यथा--नवकरनक्रपि्गं वासराणां विधातुः ककुभि कुल्निपाणेर्माति भासां वितार्न | जनितुवनढहारम्भमम्भांसि दक्वा चङ्तिमिव महाच्धेरु्यमौर्वानलार्चिः ॥ शङ्खगोरयोखेयं यथा-कैसगरं दपमारुरुपो पादा्ेणानुग्रहपतपृष्म्‌ । उवेहि मां किकरमष्टमी कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम्‌ ॥ पव गक्तगौरयोः चन्द्रे ्शग्रगयो फासर्केतने मकरमत्स्ययोः फामस्य मरत्ततवामूत्तस्वयोरे्यं निबध्यते ॥ _७९ ____ सा्ित्यरिक्षामअजया ५ राजवणने विधा वयः शक्तिः प्रजाशास्ति; प्रजारामः धमाध कामेषु तुस्यतादिकं वण्यते. यया किराते दुयैौधनवणैने-- असक्तमाराधयतु यथायथं विभज्य मक्या समपक्षपातया । गुणानुरागादिव सस्यमियिवान्‌ न बाधतेऽस्य त्रिगणः परस्परम्‌ ॥ 8 अभालयवण्नि-नीतिः शानं पेयं बुद्धिः गभीरता शक्तिः शालम्‌ , अलोमत्वं जनरागः विवेकिता वर्ण्वते । ७ पुरोहितवर्णनि स्प्रतिः वेदः निमित्तं आपत्‌ प्रतिक्रिया दंड. नीतिज्ञता द्धिः धर्मः सीरम्‌ इतक्रमः व्यते । ८ देविवण्नि विज्ञान-चातु्॑त्रपाशील्रतम्‌ रूपं लावण्यं सौभा- ग्य प्रेम शृ गार इत्यादि वण्यते । ९ भारवर्णने शखशाल्नक्षलबरं गुणाः उजच्छरवा राजमक्तिः सुमगतादिकं वण्येते यथा-दिस्तृणीकृतजनगश्रयसत्वसारा धीरोदरती नमयतीव गततिषैर्त्रीमू । करमारकेऽपि गिरिवद्गुरुतां दधानो वीररसः किमयमेल्युत दर्प एव ॥ १० सेनापतौ महोत्साहः स्वामिभक्तिरभीहता । अभ्यासो वाहने शे शस्े च विजयो रणे ॥ ११ दशे खनी वहुद्न्य~पण्यघान्याकरोद्धवाः । दुरमप्ामजनाधिक्यं नदीमातृकतादयः ॥ पञ्चमी श्रमितिः ७३ न= १२ ग्रामे धान्यख्ता बृक्ष-सरसी पड्प्रएयः । छेत्रारद्केदार-ग्रामेयीमुग्धविभ्रमा' ॥ १३ पुरेऽटपरिखावप्प्रतोटोतोरणादयः । प्रास्ादाष्वप्रपाराम~वाप्यौ वेश्या सतीत्वर ॥ १४ सरश्यम्मोखुहर्यम्भो-गजारचबुजपट्पदाः । हसचक्रादयस्तीरो-ध्यानसखोपान्थकेटयः ॥ १५ अन्धौ द्वीपाद्िर्नोर्मि-पोत्तयादोजगल्छवा, । विष्णुकुस्यागमश्वन्राद्‌ श्वरद्धिरौरवेऽन्दपूरणम्‌ ॥ १६ सरल्यम्बुधियायित्वे वीच्यो जल्गजादय । पद्मानि षट्पदा हंसाशक्राया कृूच्णाखिन" ॥ १७ उच्चाने सरणि. स्ैफलपुष्पङताहुम । पिकार्किकिटंसायाः क्रो डावाप्यध्वगस्थितिः ॥ १८ शङ मेषौपधिधातु-वंकिनरनिओरा. । भूहवपादगुहारन-र्वनजीवादुपयका ॥ १९ अरण्ये हि वराहिम-युथिंहादयो रुम । काकरोट्ककपोताया भिष्भष्टदबादय ॥ २० आश्रमेऽतिधिपूनैण-यिश्वासो हिखगान्तता । यज्ञपूमो सुनिघुता टरसेको वस्फर्टुमा ॥ $ भो्ै.-वड्वानरु, २ उपला -पवेतासन्नमूमि. (तकाटी) ७४ साहित्यदिक्चावञ्या २१ मन्त्रे पशचा्नता शक्तिषाड्गुण्योपायसिद्धयः । उदयाधिन्तनीयाश्च स्थे्ौनित्यादिसूक्तयः ॥ २२ दृते स्वस्वामितेजः श्री, विक्रमोन्न्यङ्ृद्वचः । क्षोभकरी चेष्ट धाय दाक्यमभीरुता ॥ २३ युद्धे उठ वर्मबख्वीररजांसि तूर्य-विश्वासनाददारमण्डपरकनधः । छिन्नातपत्र-रथ-चामरकेतुकुम्भिसुक्तासुरीइतभरामरपुष्पवषौः ॥ २४ प्रयाणे मेरिनिस्वान-भूकम्पवटूूखयः । करमोक्षष्वजच्छन-वणिकूषोटकवेशराः१ ॥ २५ भ्रृगयायां श्वसंचारो वागुरानीखेषता मरदक्ता मृगत्रासः; सियद्धं तवरा गतिः ॥ २६ अश्व खरुरोत्खात-रज सभ्णस्थितिः । तेजो बेगित्वमौनत्य॑ जातिर्धाराधप्नम्‌ ॥ २७ गजे सहस्रयोधित्वमुचत्वं कणचापछम्‌ । अरिव्यूहविमेदित्वं कुम्भयुक्तामदाछ्निः ॥ २८ वसन्ते दोलाकोकिठ-मारतसू्यैगतितरुदगेद्धेदा" । जातीतरपुष्पचयाऽम्र्मजरीभ्रमरङ्ञकाराः ॥ २९ ग्रीष्मे परल्मष्टी-तापसरःपथिकञोषवाताल्य' । सक्तुपरपाप्रपाली-मृगत्ष्णाम्रादिफल्याक्र. ॥ १ वेशरश्=उत्तमाश्वः पञ्चमो प्रमितिः ७५ न~~ २० बर्षघु घनरिखिस्मयदहंसगमा- पडकन्दरद्वदो । जातीकदम्बकेतक-भभानिलनिम्गा-हदिप्रीतिः ॥ २१ शवरदीन्दुरविपटवै जखच्छतागस्यहंसदृषद्पौः ` सप्तच्छदपग्रसिताभ्रधान्यशिखिपक्षमदपाताः ॥ ३२ हेमरते दिनलघुता शीतयवस्तम्बमरुवकहिमानि । शिश्रे +करीषधूमः कुसुदाम्बुजदाहरिखिरतोत्कीः ॥ ३३ धूर्थेऽरुणता रविमणिचकराम्बुजपथिकछोचन प्रीतिः । तोर्दुदीपकौषधिघूकतमश्वोरकुसदङ्क्यरतिः ॥ ३४ चन्दर कुठ्टाचकराग्ुरुहविरहितमोहानीरोञ्वल्यम्‌ । जलधिजननेत्रकैरवचकोरचन्द्रादमदम्पतिप्रीतिः ॥ ` ३५ विवाहे सानडुभ्राङ्गमपोदध्दुतरयीरवाः । बेदीसीमन्ततारेक्ष-खजामब्नख्वतेनम्‌ ॥ ३६ विरहे तापनिश्ास~चिन्तामीनक्शाद्नता अन्जशग्या निशाद्वयं जागरः शिरिरोष्मता ॥ २७ स्वयवरे रचीरक्षा-मच्रमण्डपसजता । राजपुत्री चृपाकारान्वयचेषटप्रकादानम्‌ ॥ ३८ सुरापाने विकल्ता स्न वचने गतौ | जा मानघ्युति प्रेमाधिक्यं खततेभणभ्रमाः ॥ 9 अ १ करीपनशष्कगोमयम्‌ २ उलृल.=जीप्वनिषिरेषः ७६ सादिव्यश्िक्चामशर्या पुष्यावचये पष्पाव्चयः पृष्पार्भणार्थिने दयिते | मानां गत्रस्खलनेर््यावकोक्तिसंभराङेपाः ॥ ४० जलकेलौ सरःक्षोभश्वक्र्हसापसर्पणम्‌ । पद्मग्छानिः पयगक्षेपो दुप्रागो मूषणब्युतिः ॥ ४१ सुरते सात्विका मावा सीत्कारः ऊुड्मलक्षता । काञ्चीकं केणमञ्ञीर-सखोऽधरनखक्षते ॥ ४२-४२ प्रात; कोकाम्बुजोक्कर्षौ, मध्यह तापरसंष्ठ्वः । ४४ सायं सूर्यातिरोहित्यं चक्रयग्रादिविष्वः ॥ ४५ अन्धकारेऽतिसान्दुत्वं विशवरोपसमरथता । आक्रस्मिक्रसमारम्भो णि.दौकमभिपारिका ॥ अपि च कवीनां समये अङ्करेखनप्रकारो बहुधा निन्नदर्धित- दिक्षा प्रचरति तथाहि=# अड़ानां वामतो गतिः ॥ एकं ममीन्दुरूयं द्वाविश्वपक्षाक्षिदोयेमाः । त्रयः कमग्रामराम-पृररोकगुणाग्रयः ॥ # ¶एत-भूमि;, इन्दु" । र-दौ-भध्विनौ, पक्षौ, भक्षिणी, दोषौ (खज), यमौ (यमौ) । ३-त्रय.-क्रमाः, माणि, रामा. सराणि, कोकाः, अणा खन्मयः | पश्चमी प्रमितिः ७७ चत्वारोऽन्धि्ुतियुग-कृता पञ्चेपुवायव । मताक्षः षदूसाङ्गत-तरका, सप स्वरपैय" ॥ तुर्गपर्वतौ चाष्टौ वसुसर्पमतद्घजा. । नवसह्ू्या नन्दरन्ध्र-निधिगोऽदुनमश्चराः ॥ दराशाः शल्यम स्या-देकादरामहेश्घरा । द्वादशाकौस्तथा विश्चे-त्रयोदरा चतुर्ग ॥ मन्विन्दरसुवनं पञ्च-दरा तिव्योऽथ पोडञ | कटाष्टिराजोऽथात्यष्टिधनाः सप्ताधिकादश ॥ धृतयोऽष्टादश प्रोक्ता अतिधृत्यूनर्विशतिः । स्यर्विशतिः कृतिनखास्गुलयशचैकर्विंशति ॥ रबुतिभरना स्यु विंशतिर्जातिराकृति" । जिना. सिद्रातुर्विंश-तिस्तप्वं प्चरविरात्तिः ॥ #~चत्वारः-श्रम्धयः, श्रुतयः, युगा.+ कृताः 1 ५-पञ्च-हपव., वायव , भूताः, भक्षा. । इ~पट्‌-रसा 3 अङ्गानि, ऋतच.; तर्का, । ७-सक्त--स्यरा., ऋषय; वरक्घा पवता" । ८-गष्टो-वसुनि, सर्पा › मतद्नजाः । ९-नव-सद्याः, नन्दाः, रन्भाणि; निघय ; गाव , अद्धानि, नमश्चरा । १० ठका-माक्चाः 1 ° शून्य अभस्‌ । १ १-एकादवा-महेशवरा, । १२-द्रादश-नर्मा । १६३-त्रयोदश्ष-विश्- देवा. । १४-चतुदेश-मनच , इन्द्राः, सवनानि ! १५-पद्वदशष, तिथ्य. } १६- षोडस-कका -म्टय.› राजान. । १७-सततट्ष-भलाष्टय , धना. । १८.अष्टादश- वय, । १९-एकोनर्विशति., अति्टवय. । २०-विश्षति, कतय, नखा, भढ्तुल्य । २१-पुकरविदाति.-परक्कतय,, मूरैना,, । २२-द्वाविशति.-जातयः भाङ्तयः । २५-चतुविदातिः, निना. सिद्धा. । २५ पञ्निशतिः-तप्नालन । ७८ सादित्यक्षामशयौ सर्विश्ति ऋक्षाणि दयात्रिरादरना द्विजाः । तरयिरशत्युरास्ताना उनपञ्चाददूचिरे ॥ पर्यायशब्दैरपि कल्पनीया, सद्ल्याङकसंज्ञा सुधिया धियाऽऽसाम्‌ ॥ इति कविसमयः समासतो द्चितः, विरेषजिन्ञाघना कान्यायु- शसन-तदीयविरेक--काव्यगप्रकाश-- साहित्य-दपंण-तषटीकादयो- विलोकनीयाः । श्रीमत्स्य ्रष्ट-गोपीपुरे धुरंधरः । श्रीमतोऽनन्तनाथस्या~नुभावाच्च गुरोरपि ॥ १ ॥ साहित्यस्मृतये युष्टु-बाल्बोधकृतेऽपि च ॥ साषिव्याकरपन्थेम्यो मंजरी कतवान्धुदा ॥ > ॥ वष रसाङ्कनन्दनदु-प्रमिते मागैरी्षके ॥ पूरिमायां प्रमातायां प्रभति पूर्णतामिता ॥ ३ ॥ इति श्री सार््ीयसावेसरसतीसुधासेकसिचितसम्संसारसरवे्ासनसवेलनीन- सावंमोमाचायश्चीमद्धिजयनेमिष्दुरीशवर-पटाम्बराम्बरमणि~म्याख्यानपीयूष परिवर्षणपरादरट्‌भयोद-कतिरल-शासनविशारदा्चायश्रीविजयारतख्री- भ्वरबिनयनिधानविनेयरल्ुनिवयैश्रीपुण्यविजयपादपद्म- परागाखवादलोद्धपमधुकरमुनिश्वुरंधरविजयसंदन्धायां खाहिव्यश्िक्चामज्जय पञ्चमी अरमितिः ॥ तस्माप्नौ च समयं साहिद्यरिक्षामजरी ॥ -दिजाः । ३३-त्रयधिशव्‌- „ , ~~~ ~~~ २७ सक्तर्धिक्नतिः- ऋक्षाणि । १२-द्वार्त्रिक्षव्‌-दश्नाः भूभिस्याने सुराः। ४९-एकोनपन्नादाव्‌-ताना. 1 एव एतेषा समानायेकशबटेयेया भूमदीष्रथ्वीदयादि धीमता-सद्धयाया अवगमः कयः ' परिरिष्ठ १ प्रन्न=ण---3 तिद्धसारखताचायैश्रीवप्पभदिसूरिविरचितः अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः ॥ युनिभीधुरन्धरविजयरवितया शिशचुदिता' ख्या व्यार्ययाङ्कृतः । न्च परणम्य नेभिपादान्सं युरुगौरषसंयुतम्‌ ॥ व्याख्यां शिश्युहितां इवे सिद्धसारस्ते स्तवे ॥ १ ॥ अनेकजन्मार्जितसुकृततवशादिधरहितत्वाचानुपमसरस्वतीप्रसादमासायाचाये श्रीमन्तो वप्पद्धिसूरय" सर्मत्र जयिनोऽपि स्यक्रीयपधप्रवतेमानननोपकराराय सरस्नतीसमाराधनरूपममुमूतसिद्रसारस्तस्तवाभिधा॒स्तोत्रविरेप॑व्याकुषैन्तः प्रथम सरस्वतीददीनप्रयोजके सूक्ते अवतारयन्ति । कलमरालचिंहङ्गमवाहना सितदुकररुवि भूचणखेषना अणतसूमिरुहास्तसारिणी प्रचरदेदविभार्भरधारिणी ॥१॥ भयूतपूर्णकमण्डेलदारिणी चिदङरादानवमौानवसेविता ॥ भर्गवतती पररमेवंसरस्वती मभं पुनं सदौ नयनाम्बुजम्‌ ॥ युग्मम्‌ । ८० अञुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः भ्यार्या-रुमरारेतिन्कल"-मधुरशाब्दः तलनको मराठः-हंसः कट. मरालः सासो विहङ्गमः विहायसा गच्छतीति विहङ्धमः-पक्षी, कर्मधारयसमास* शामेदाथेकः तथाच हंसामिनपक्षीलथैः, कटमराविह्नमो वाहनं यत्या: सा करुमरारुविहज्ञमवाहना, वहुत्रीहावन्यपदाथेसय प्राधान्यात्‌, अन्यस्य चात्र द्वीतेन वाहनरन्दात्‌ (जात्‌! | २ । । १८ | इति सिद्रहेमसूतरेण ‹ आप्‌? लीप्रलयः, अत्र-प्रथमपादस्यमराव्दं॒॑स्तुतिकारः सित-द्॒भ-इत्यादिरकं विहाय कख्विरोषणेन विरोषयतोखत्रेदं तासर्थं यत्‌ सितत्व-श्ुभत्वादिक तु कार- णान्तरेणापि भवति किन्तु कल-मधुरशब्द-जननसाम्न्तु सरस्वतीतेवाजन्यम्‌ इति वाहनभ्याजेन सेवां कृत्वा मराठेन तत्‌ सम्पोदितमिति । सवेदा दशेनीयत्वेऽपि सीतवात्‌ वल्ादिरहितावस्यायां तरहचारिणां तदीय- दरोनयान्चन' सर्थानुचितमिति वललादिविमुषितस्वर्पां तामाह-सितदुवूरविम्‌- पणकेपनेत्ति-सितं दभ्र च तत्‌ दुकूलं सूक्षमक्षौमवल्ल॑ इति सितदुकूं, विमृषणं विरषेण मुष्ति रारीरमित्तिविमूषणमलङ्कारः, ठेपनं-जघरष्टचन्दनादिषुगन्धि द्रभ्यम्‌, सितदुकरूढं॒विमूपणं केपर्न च यस्याः सा सितदुकरढविमृषणकेषना सितदुक्ुकेतिद्वितीयविरोषणवानेन सरस्वत्याः सवस्थमनोरमावस्ा बोधिता, अन्यथा सतदवस्थायां सविनयं प्रार्थिताऽपि सा प्रार्थिताथेदानं ठु दरं प्र्युत विपरीतफ़ठं ददाति, यदुक्तं नैषधेऽपि त्वया निेया न गिरो मदर्था क्रुधा कदुष्णे हृदि नैषधस्य ॥ पित्तेन दूने रसने सिताऽपि, तिक्तायते हंसङुखवर्तस १ ॥ इति परमोदितावस्थायामेव प्रार्थनं कर्वव्यभितिमाव-- मैः (भथे.) हे इसुलावतंस 2 हे मरालकुरकनयक 2 करो धेनेषत्त्ेऽपि नङरूख हदये खया सदीयव चनानि न प्रयुक्व्यानि यद्‌ पित्तेन कट्धेषिवायां निङ्धष। श८७१ि तिङ्धाुभव उमाद्शति 1 इि दृशरयन्या अति-डक्तिः शिद्युहितारुरुत'- ८१ द्वितीयपादेन सरस्वत्या" स्वस्थमनोरमावस्था बोधिता, तदवस्थायां च भक्ते सा प्राथिता, तदनु सा किं करोति ४ इति जिज्ञासायामाह प्रणतेति~प्रणता ~ नम्रीतताः ये जनास्ते पूव तमिरु्ा-दृक्षाः तेभ्यः-अमृतं पीयूषं सारयति सिरत या सा प्रणततमिरुहाए्तसारिणी भक्तजनवाच्च्छितपुरयित्रीति तदथ, म्रवरदेहविमामरधारिणी~प्रवरः श्रेष्ठः मनोज्ञ इतियावत्‌ यो देह" तनु तस्य या विभा-कान्ति" तस्या भर समूह तं धारयति दधातीति प्रवरदेहविभाभरधारिणी देदीप्यमानशरीरेति याक्त्‌ ॥ १ ॥ ----~-----~~ ~~~ ~~~ ~~~ -~-~-~_--~-~ ~~~ ~~~ ~~~ प्रथम तक्तस्य तृतीयपादे उक्तं यत्‌ प्रणत तमिरुहाणतसारिणीति, यदि तस्या" पारं यगरृतमेव न स्यात्‌ तदा सा कृतः सिञ्चतीत्याह-ममृतेति अतं सुधा तेन पूणि पूरितं यत्‌ कमण्डलुः जलपात्रविरोषः तस्य हारिणी उद्रहनसीख्वती छर्थात्‌ वामहस्तधरतागृतकमण्डदुरिति, जनेन सेवकास्तामाराष्य ततोऽमृतं प्राप्य सचेतना मन्तीति तचितम्‌ । नहि जगति पीयुषमन्तरेणाधिकं विचततऽन्यत्‌ , इति सर्वेऽपि त वाज्च्छन्ति अनन्यचेतसा, तत्तु सरस्वत्याः पाऽस्तीति ततस्तं प्रा संैऽपि तां सेवन्ते तदेवाह-न्रिदरेति-त्रिदा" देवा , दानवा. त्याः, मानवा. मनुष्या , त्रिद्ाश्च दानवाश्च मानवाश्चेति त्रिदशादानवमानवा , तैः सेविता पवुपासिता या सा त्रिदशदानवमानवसेविता । भगवती-ज्ञानवती य्पि भग शब्दस्य-भगोऽकै १ ज्ञान २ माहा्य ३ यदो कैराम्य ५ मुक्तेषु ६। रूप ७ वीयै ८ प्रयलेच्छा ९-१० श्री १९१ ध्यै १ २-१३ योनिषु ९४ ॥ १९ ॥ इत्यनेन चतुदश, तेषु बहवोऽथ संभवन्ति जत्र, तथापि सरस्य ज्ञानगुणसयेव प्राधान्यात्‌ प्रकृते मगशन्दो ज्ञानको राह्म. । परमा- सर्वा सरस्वती शारदादेवीति विशोष्य, एव सैव नान्या अर्थात्‌ स्वसरूरैव- ८२ अलुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः नतु प्रतिकृतिरूया, मम मदीये नयनाम्बुजम्‌ नेत्रकमखम्‌ , सदा सर्वकारं पुनातु पवित्रयतु । दरसन दत्वा चक्षुषी निर्मखीकरोतु इति भाव" । युग्ममेतत्‌ शोकदय- सम्बद्रतात्‌-तदुक्तम्‌ श्राम्यां युग्ममिति प्रोक्तं निमिः शछोकर्विरोषकम्‌ | कलापकं चतुर्भिः स्यात्‌ तुर्व कुक स्पृतम्‌” ॥ १ ॥ इति । स्तोत्ेऽस्मिन्‌ नवश्टोकययैनत हुतपिम्विततम्‌ छन्दः, तषक्षणं यथा-दुतविदम्वितमाह चमौ भरौ # इति ॥२॥ जिनपतिप्रथिताखिखवाङ्मयी गंणधराननमण्डपनतैकी ॥ यैँख्खखाम्बुजखेटन हं सिका विजयते जंगति श्ुतदेर्धता ॥ ३ ॥ व्याष्या--जिनपतीतिप्-जिनपतिस्तीथकरः तेन प्रथितं पिस्तारितम्‌, यत्‌ अखिटं सम्णी वाड्मयै आगमे तत्‌ जिनपतिप्रथिताखिल्वाङ्यम्‌ › तत्लरूपा या सा जिनपतिप्रथितासिल्वाड्यी अर्थात्‌ जिनदरागमाधिष्ठत्रीति, गणधराननः मण्डपनरकीति-गणधराः तीथकृतो मुल्यरिष्याः गणभूतः तेषां आननानि मुखानि तान्येव मण्डपानि चरत्यस्थानानि तत्र नर्तकी चव्यकारिणी. गुरुसुखाम्बुजखेखनह- सिकेत्ति-गणाति उपदिराति धर्म, गिरति ना्यत्ति वा अज्ञानं इत्ति गुरु" आचा- यदि तस्य सुखं वर्नं तदेवाम्बुज॑कमं तत्र तेखने कीडने हंसिका मरा श्रतदेवत्ता-सरस्वतीदेवी जगति ब्रहमाण्डमाण्डोदेरे अवने विजयते सर्वोत्कर्षेण वते अत्र व्याजेनागमावतारकरमोऽपि द्वितः तचैवम्‌ प्रथमं जिनवरैः शतसुप- दिष्टम्‌ तच-द्रादश्गीरूपेण गणधंरेमथितम्‌ तदनु आचार्ैस्तत्‌ भियकति-माप्य- नणि -दत्ति-परसुलरखत्य विस्तारित इति । छोकेऽत रुपकाश्कारः ॥ ३ ॥ शिद्यदितारकतः-- ८३ परथमश्टोकदये सरस्वत्या ददैनै याचितम्‌, प्रसन्ना सा दरीसमपि ददाति, तथापि यदि सा काटीमहाकाटीवत्‌ मयद्धरखपा चेत्‌ वानां तदीयदर्ी प्रमोदकरं तु न प्रयुतं भयङ्करं भवेदिति तदीयसौम्यस्वरूपं चणेय॑त्ति ॥ जओखतदीधितिषिम्बसभाननां जिंजगतीजननिभितमाननाम्‌ ॥ तर्वरसाग्रतवीचिसरस्वतीं प्रसैदितः प्रणमामि सर॑स्वतीम्‌ ॥ ४॥ व्याल्या---अमृतेतिनयमृतसदरी शीतल दीधिति" किरणं यस्थ सं उणृतदीपित्तिशवन्द्रः तस्य विम्वः पतुराकृति तत्सर्म॑सटरौ आनन षद यस्याः सा तथोक्ता तां अगृतदीधितिनिम्बसमाननाम्‌ शरिसमसौम्यवदना- मिति यावत्‌ अत्र॒ यपि सूयेविभ्वसमाननां इच्यते" तत्र तेजुस्वितान्धकार- नाश्कत्वादिगुणानां सूचनं भवेत्‌ तथापि अतित्तेजस्विनस्ती्ररुचे, सूरस्य ददन दुष्कर, कर पुनः आहादकस्य तेजस्विनशवन्रमसनो दशने, प्रकृते च दीनस्य प्रावान्यात्‌ तथा वणितम्‌ । यं य सा दनं दति ते संवैपि तत्या बहुमानं दुवन्तोति तस्या विश्वमाननीयत्वै दरयति त्रिनगतीति-त्याणां जगतां समाहारः निनगती तदर्तिनो ये जनास्ते त्रिनगतीननासनर्ितं सम्पादितं मान्‌- मेवमाननं सन्मानं यस्याः सा त्रिजगतीजननिमितमानना, ताम तथोक्ताम्‌ । नवरसाणतवौचिसरस्वतीम्‌ नव ॒नवसंल्याक्राश्च ते रसा विभावानुमावसंचारि भविरमिष्यक्ताः स्थायिभावा नवरसा «“ शृद्वरदास्यकरण-गौद्रवीरभयानका । बीमसोऽदूसुत इतयटो रता. जान्तस्तथा मतः » ॥ इयता ते एव अगरृतं नव. <. अनुभूतसिद्धसारखवस्तवः _ _ अबुभूतसिद्धसारखतस्तवः रसागृत तस्य वीचयस्त्नाः नवरसामृतवीचयः, सरो जटं तदतैते यघ्ां स सरस्वती नदी नवरसामृतवीचिभ्यः सरस्वती या सा ताम्‌ नवरसामतवीचि- सरस्वतीम्‌ नव्रसास्ादजन्यपरमानन्द्सन्दोहसम्पादिकामिति यावत्‌ । सरस्वत तदभिधानां बादेवीम्‌, प्रमुदितः प्रसन्नचेताः सन्‌ प्रणमामि नमस्करोमि अत्र रपूरवकस्य नमतेः स्वापङ््त्प्रकारकेवोधानुकूख्यापारोऽथैः । ज्नोपमायम- काठकरौ ॥ ४ ॥ विततक्रेतकपनच्नरविरोष्वमे ! विंदितसंखतिदुष्कृतमोचने ? ॥ धवलचक्षविहङ्मराञ्न्छिते जय सरस्वति ? पूरितवाञ्च्छिते १॥ ५॥ व्याल्यु--विततेतिकेतकः केतकीदक्षम्‌ तस्य पत्ने-प केतकपत्रम्‌ विततं-विस्तर्तं यत्‌ केतकपत्रं तत्‌ विततकेतकपत्रम्‌ तद्वत्‌ विशाठे विोचने यस्याः सा तत्सम्बोधने विततकेतकपत्रविोचने ” विहितेति-संसुतिः संसरन्ति देवनरतिर्मनरकगतौ पथैटन्ते जीवा यत्र सा संसृति" ससारः तद्भवं यत्‌ दुष्कृतं पाप तत्‌ संसुतिदुष्कृतम्‌ ततो मोचनं-सुक्ति", विहितम्‌ संपादितं ससृति- इष्कृतमोचनं यया सा तत्समबद्रौ विहितसंसृतिदुष्कतमोचने £ धवकेति- विहङ्गमः पक्षी धवलौ श्वेतौ पक्षौ पत्रौ यस्य स धवल्पक्षः "ग्त्‌ पक्षच्छदाः पतरः इत्यमरः स चासौ विहङ्गमः पवल्पक्षनिहद्नमः, हंसः तेन लाञ्चछतं सङ्खितं स्वरूपं ॑यस्याः सा तदामन््रणे घवच्यक्षविहङ्गमलाच्न्छते ८ हंस चाहने £ इति यावच्‌. परितं पू्णीकृतं वाञ्छितं मनोऽभिरुषितं रोकानां यया सा शिश्चदितारुरूतः ८५ तत्सम्बोधने पूरितवाञ्छिते ? सरस्वति 2 त्राहि त्वै जय सवोत्कर्षेण वतैसख । अन्तिमाक्षरयावृच्याऽत्र यमकाष्ङ्कारः ॥ ५ ॥ मवदनुहटेदातरङ्गिता- स्तदुर्चिंतं परवदन्ति विषंशितः ॥ कपसर्माखु यर्त॑ः कम्खाबला- कुचकलारलनानि वितन्वते ॥ ६ ॥ भ्याट्मा--भवदनुपरदेतिनविपश्वित विद्वांसः "विद्रान्‌ गिपश्चित्‌ दोषज्ञः इत्यमरः भवनुपरहटेशतरङ्गिताः सन्त , यनुप्रह. प्रसाद्‌" तस्य केः इष्‌ सम्बन्ध" अनुप्रहठेश भवत्या अनुप्रहरेशेन तरन्निताशचज्रीमूताः भवदनुग्रहेदा- तरङ्गिता' तव कृपाख्वकछठोकोलिता इति तदर्थ, दपसमाघु शरषाणां राज्ञा समाः परिषद्‌", 'वमव्या परिषद्वोष्ठौ समा समितिसैसद्‌"› इत्यमराब्‌, तादु तदु- चितम्‌ तेषं रज्ञा उचितम्‌ उपयुक्तम्‌ अर्थात्‌ पथ्यं सन्मनोऽनुदूलमिति तदुचितम्‌ मनोऽगुङ्ूखमपि अहितकरं चेदुचितं नोच्यते, विषश्थितरताद्रामपथ्यं न भाषन्ते चहु भारविणा ‹ नटि प्रिर, प्रवुमिच्छन्ति षा हितैषिण. › इति तत्‌ हितं मनोहारि च दुम वच” इति किरातकथितं॑सामान्यजनानिषचनीयं वचनीयम्‌ प्रवदन्ति प्रयुञ्लन्ति तयः तथा वाग्यापारप्रयोजनात्‌ कमराबरा~ दुचककाख्छ्नानि कमखा कक्ष्मीः सैवाबटा~ठ्ठना तव्या कुचौ; स्तनौ तयो; कला भूति. तस्या छ्छनानि ऋौडनानि रभारामावक्षोजविसूतिरीलाः इति वितन्वते विस्तारयन्ति पण्डिता इति शेषः । राज्ञोऽनुरज्याविम्बेन ततो नितान्तं सम्यदामाम्नुबन्तोति भावः । अत्रानुप्रासारुङ्कतिः ॥ ६ ॥ ८६ __ __ __ अलुभूरसिष्धलरलवतस्तवः अधुना ठछमीतोऽप्यधिकं महिमानमस्या दर्यति- गतेधना अंपि र्हि त्वदयुग्रदात्‌ कर्छिंतकोमलवाक्यर्घो्मयः ॥ चकित्त॑वाङुरङ्विलोचना ज्न॑णनांसि हरस्तिंतरां नराः ॥ ७॥ ग्याह्या--गतधना ईतिध्गतधनाः धनहीना अपि “माता निन्दति नाभिचन्दत्ति पित्ता, श्रता न संभाषते, मत्यः कुम्यति नानुगच्छति सुत, कान्ता च नाचिद्गते ॥ अर्थप्राथनरोकया न कुरुतेऽप्याल्यमात्रं युद, तस्माह््य स॒पाजयाञ्च सुमते £ कन्येण सर्वैयशाः ” ॥ इत्येतादर्या दयामनुमवाना सपि नराः मानवा" त्वनुपरहात्‌ तव प्रसादात्‌ कल्तिति-कोमटं महु यत वाक्यं वचनं तत्‌ कोमल्वाकरयै तदेव सुषा तस्या उर्मयः तरङ्वा- इति कोमट्वाक्युधोमय. कच्ताः सम्फदिता. तथोर्मयो यैस्ते कलितकोमवाक्युषो्ेय", तथा च चक्ितेति-कुर्खो मृगविरोष" वाट" शि" स चासौ बाल्कुरह्वः चकितो विस्मितो बालनुरङ्गः चकिताल्छुरज्" तस्य विछोचने इव विरोचने नेत्रे येषां ते चकरित- वाल्छुरुद्नविटोचनाः दी्नयना इति शक्या, व्यज्ञनया त विस्तृतशाघर्विषय- कृप्रतिमावन्त. इति भाव"+जनानां छोकानां मनांधि चेतांसि हि-निश्चयेन हरन्तितरां अतिरायेन गृह्णन्ति, निर्व्या अपि तवानुमावात्‌ स्ववचनमाहास्यातू स्वानपि मोहयन्ति वशोकुवन्तीति भाव । जनमनोहरणसामर्ण्यन्ु धनेऽस्ति तथापि तद्भाविऽपि विद्वांसो जनमनांसि हरन्तीति कारणामविऽपि कार्योत्पतिरवै्णितेति विभावनाकारः-छ््षणन्तु ' विमावना विना हव॑ कर्योतपत्तिर्यटुच्यते * इति विश्वनाथः ॥ ७ ॥ शिशहितारंरुत. ८७ करसंरोरुहखेलन चश्चला तथ विभाति परी जम।छिका॥ श्ुततैपयोनिधिमध्यविकस्वरो- ज्ञ्वलतरङ्कलाग्रदसाग्रहा ॥ ८ ॥ व्याल्या--करसरोरुदेति=हे देवि तव भवत्याः परा उत्कृष्टा जपमाछ्का जपाय व्यानाय मारा जपमाडा एव जपमाछ्का स्वार्थं कः विभाति शोमते कथं सा उक्छृष्ट इयपेक्षायामाह-करेति-करः हस्तः स एव सरोरुहम्‌ कमलम्‌ तत्र खेलने क्रीडने चच्चछा चपला करसरोरुहखेर्नचच्रला भारतीदक्षिणहस्त- स्थतेत्तिमावः यतश्च सा भारतीकरस्परोमापा तत उत्कटा, अपि च श्ुतेत्ति- श्रुतं शालश्रवणजनित ज्ञान तस्य पयोनिधि' समुद्रः तस्य मध्ये अन्तः विकस्वर" विकसित उज्ज्वल" निर्म , यस्तरङ्गः वीचि तस्य कडा विभूति. तस्या प्रहे प्रहणे साप्रहा आग्रहवतीति श्रुतपयोनिधिमध्यविकस्वरोन्ज्वरुकरग्रह- साप्रहा । अत्राग्रहस्य चेतनधमेत्वेन याचितकमण्डनन्यायात्‌ परम्परासम्ब- न्वता तथाबरसेयम्‌, इदमत्रावधेयम्‌ यथा पयोनिधिरभीरस्तथा श्रुतारिधिर्पि, सत्यपि सागरे रंमीरे तस्य तटे स्वैऽपि नि-शङ्कमरन्ते किन्त न केऽष्य वगाहन्ते तन्मध्यमागम्‌ तथा श्रुतसागर तटमरन्ते सर्वै प्रं न गच्छन्ति तदन्तः, केचितु बहु प्रयलन तत॒ सागरमध्यमापनुवन्ति किन्तु तदन्तः प्रविर्य न ततः रतनानि प्रं ये सरला दृदर्वादिसघनवन्त स्त॒एव जरुधिमध्यमादिर्य सम्पततमापनुवन्ति, एवं भूरिप्रयासतः केचिद्धीमन्त श्रुतोदधिम््यं प्राप्यापि न ततस्तच्वर्नानि रभन्ते चिन्तु ये प्रतिभावन्तो जयपमालदिना भारतीम राभयन्ति त॒ एव श्रुतज्ञानरहस्यमाप्नुबन्ति ॥ ८ ॥ << यनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः ‹ अजान्याघ्न्यायात्‌ ` प्रप्तऽप्यनेकसुखसाधने समयचेतस्कैः सुखसवादो नो रम्यते इति भारती भक्ता त भयाभा्वं चणैयति-- द्विरदकेसरिमारिसुजङमा- सहनतस्करराजरुजां मयस्‌ ॥ तवगुणावलिगानतरद्धिणां न॑ भविनां भवतिं श्ुतदेवंते ॥ ९॥ व्याल्या-दिरदेतिनदे ततदेवते ! हे सरस्वति | तव भवत्याः गुणावलि- गासतरद्गिणाम्‌-गुणानामाविः प्रेणिः गुणावद्िः तस्या मानं आलपवदकसैनम्‌ तस्य तरङ्गाः उषछठासप्रकाराः ते सन्ति येषां ते गुणावछिगानतरङ्गिणः तेषां तथा भृतानां भविनां भव्यजीवानां रिवपदप्राप्तियोग्यानाम्‌ मयै मीतीः न मवति केषां भयमित्याह -दवस्देति द्वौ रदौ दन्तौ यस्य स द्विरद हस्ती केसराः-शयाः सन्ति यस्य सः्रेसरी- सिंह मारी रोगविशेषः सुजङ्गमः सुजैरगच्छतीति सुजङ्गमः सर्पः, असहनः न सहते परोत्कषैमिति असहन शाचरुः तस्करः चौरः राजा दपः, रुग्‌ रोगः इत्येतेषां दनः तेषां पष्ठी बहुवचने द्विरदकेसरिमारिमुजङ्गमासहन तस्करराजरुनाम्‌ । एतावता सरस्वतीसेवका सङकुतोभयां मवन्तीतिभावः, यथपि सरस्वत्याः विबादावत्वस्यैव जनप्रसिद्धि- तथापि सभयत्य विवाप्रहणाधिकार्ति- | भौवात्‌ प्रतिबन्धकत्वामवसम्पादनायेयमुक्ति ॥ ९ ॥ अधुना सतुतिरहस्यं देग्या जनुपमग्रसादसाघनप्रकारं च दरोयति-- ओं टी ही टी ततः श्री तदजु हसकलही अथो रेः नमोऽन्ते लक्च साक्चाल्पेव्यः करसखमविधिना सत्तपा जह्मचारी ॥ शिथद्वितालंरुतः <९ ई २६ २५ २२्‌ नि्यीन्तीं चन््रभिम्बात्कलयति मनसा त्वां जगच्द्रकानां 3९ सोञ्यर्थं बहिङुण्डे विरितद्रतहनिः स्यादशांदोन विद्धान्‌ ॥ व्याखया--ॐ इतिनपूर ॐ अवति रक्षति भयेभ्यः सर्वेभ्यः इति अव्‌ थातोरौणादिकं ॐ इति सिद्ध रूपं एतावता रक्षकराक्षरप्वादौ नियोजनात्‌ संपूणं मन्नखापि रक्षणक सूचितम्‌ ही हरते सवान्‌ दोषान्‌ इति पूरववदौणादिकम्‌ छी न्दी-ततः तदनन्तरं श्री तत्‌ तेषां न्यस्तानामेतेषां अनु पथात्‌ हसकल्दी इत्येतेषां न्यासः मथो अनन्तरम्‌ अन्ते परान्ते ए" नमः इति बीजस्य न्यासः इति तनिगीतः संपूीमन्तैवम्‌= “ॐ शी कठी वटी श्री हसक्दूी दे" नम." उष मत्र यः कोऽपि सत्तपाः तपस्यारीटः एतेनातपस्विनोऽधिकारविरहः ब्रह्मचारी रहम शाले आत्मध्यानं अथवा ब्रह्म-सप्तमोधातु तं चरति रक्षतीति तथोक्तः अटङ्गमैधुनविनिदृत्तो तरह्मचारी=मर्धंगमेथुनं यथा-- सरणं कीर्तनं केरिः प्रकषण युद्यभाषणम्‌ ॥ संकरपोऽध्यवसायश्च क्रियानिर्वैत्तिरेष च ॥ १ ॥ एलन्मेषुनमष्टाग प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ विपरीतं व्रह्मचये-मेतदेवाष्टलक्षणम्‌ ॥ १ ॥ इति करस्षमविधिना नेन्दावर्तन -शंखा्र्तेन वा एतावता करमाख्यैव जपो विदितः कियज्पेदिवाह रुं रक्षप्रमाणे नियतसएमकिन दिनेन नतु एकदिना- ९6 अचुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः संभवात्‌, साक्षात्‌ अनुकमेण नतु मध्ये विरम्य, यः जयेत्‌ जपं कुर्यात्‌ स जग- चन्दरिकाभां जगति भुवने प्रसरन्ती या चन्द्रचन्द्िका तदामां तुल्यां त्वां भवन्ती चन्द्रिम्बात्‌-वन्दमसो मण्डलत्‌, निर्यान्तीम्‌-निगेच्छन्त मनसा चेतसा कयत साक्षात्तरोति, समनस्केनेन्दियेण लं साक्षाव्यद्यतीत्यथेः, अल्यथे अतिरायं उप- रोक्तजपानन्तरं विदोषमभिलाघुकेन, वहिकुण्डे दशांशेन दरासहस्रेण लक्षदशांो दशसहस्स्तेन विहितध्रतहतिः कृतधृतहोमः, विदान्‌ स्याच्‌ अर्थात्‌ विधिपूर्वकं १ नन्दावर्तशं खावर्तस्वरूपं यथा प्रथम कनीनिकाप्रथमपरवेत भारस्य क्रम- शस्तदिदीयान्स्ये तक्तोऽनामिकायास्तृतीयं मध्यमाया अन्तिमं मध्यम च ततो- ऽनामिद्ायामध्यप्रथमे मध्यमाया भाद ततस्तजैन्या अभ्रिममध्य चरमाणि जेयानि एतसप्रकारेण गणने नन्दावर्तेन गण्यत इति कथ्यते २ दाखावर्तयणनायां तु प्रथममनामिकाया सध्यपर्वं ततः क्मदाः मध्य- भाया मध्यमाधिमे अनामिकाया माद्यप्वै भभ्रिमं च कनिष्ठाया मध्यमान्तिमे च तसा एवामामिकामध्यमयोश्चरमपर्वंणी त्जन्याश्चवरममध्याच्यपर्वाणि आद्याणि । अधिक युवान्नायतो ज्ञेयम्‌ । स्थापना नन्दाघर्त, श्चखावतैः „+ [ + [ [ ) [ भि | १ ^) १ > [कि 3] || | ५| १२ ७ <| क्‌ २||७ | १९ ६ | २| (११ <| | (ह शिष्यहितारषटसः- ९१ वहिकुण्डे धतेनाहुति ददन्‌ सन्‌ यः लक्षदशांदे दशसहस्रं जपेत्‌ स विद्वान्‌ धीमान्‌ स्यादचिरेण भवेदिति ॥ सूक्तेऽस्मिन्‌ सग्धराटृतम्‌=प्रनेर्यनां तयेण- ्रिभुनियतियुता कग्धराकीर्तितेयम्‌ इति तक्षणात्‌ । संप्रति मंत्रमाहात्म्यं ददेय क्तं व्यापारान्तराद्र्‌ बिनिवारयन्‌ मंत्रास करोति-- पे. छे रे रे लक्षणकार्यनादककथा-चम्पूसमालोकने ४ - [4 षु ७ 3 कायासं बितनोषि वारिष्रा १ सुधा, कि नञ्नवक्त्राम्बुजः ॥ ११ १९ । १९ ९ १२ १३ भक्ल्याऽऽराधय मन्रराजमरसाऽनेनानिदयां भारतीं ॥ १५ १३ येन त्वं कवितावितानसविताड्द्रेतप्रबुद्धायसे ॥ १९११ घ्याख्या -रे रे इति रे बाछ्ि ४-भो भो बाट 2 शीघ्रसम्बोन्धनाय वीप्सा मंत्महिमाह्यापनाय च, मप्राप्तशाखपरिदीरनजन्यनोधप्रकरपो बा", न्न अधोविहिते वकत्र~मुख तदेवाम्बुज कम येन स. नम्रवक्तराम्बुजः, पुस्तक एवं दत्तदृष्टिः सन्‌, रक्षणेति-क्षण छस्यतेऽबवुध्यते शब्दसंसिद्वर्यैन तक्षणम्‌ न्याकरणसाखम्‌, कान्यम्‌ कबति मधुरं वर्णयतीति भगवदगुणग्रामाभिमुखकारक्र चेतोद्रावकपदसमूहम्‌-कान्यम्‌, नाटकं-नय्यतेऽभिरूम्यते इति नाटकम्‌ विष्यातदृत्तं नान्दी -ूवरग-प्रस्तावना-सन्धपन्नकप-श्नावङ्प्रतिसमेतम्‌ ९ अनुभूतसिददखरिस्वतंस्छषः न मण्डै प्रयोगोपयोगिववाद्स्यम्‌-कान्यविरेषं नाटकम्‌ कंथा ध्यते उयते पर्वीपरसन्दमी यया सा फथा तत्र वर्णनीयवगीर्ं सार्हियर्षणे यथा-- + कथायां सरसं वस्तु गवैरेव विनिर्मितम्‌ । कचिदतरबरेदायां कचिदक्तापचक्तरके ॥ आदौ पचरैनेमस्कारः सलादेवचकीतेनम्‌ " । ६-२२२-२३३। सा च तिल्करमजरीप्रसुखा, चम्पूः प्मिश्रितं गदक्रान्यम्‌-- ८८ गप्मये क्यं चम्ूरिर्यमिधीयते # इयकत रक्षण च कान्यं च नारकं च कथा च चम्पृश्च इत्येतेषां इतरेतरयोगढन्दः इति लक्षणकन्यिनारककथानैप्वः तासां समाछोकने सम्यगध्ययने रक्षणकान्यनाटक कथाचम्ूमाटोकने क्ागयरासं-कुतिसितपरिश्रमम्‌ सुषा व्यथ रं कथं वितनोषि विस्तारयसि पूतेन जडइबुद्रे' लक्चणकरन्यादिशान्ाध्ययनपरिश्रमः कुत्सितः यतश्च तेन न मयता तस्य कराभ्यायवगमो नात्महितं च इति निरर्थक एव तदायासः तत्‌ ताद्राः श्रमो वव करवभ्यः इति मावः ननु तर्हिं अध्ययनं परित्यज्य कं कत्य" भिति युद्भूत्या श्रीमन्त एव प्रतिपादयन्तु यदहमाचरिष्ये इत्यत आह परार्धन मक्त्येतिनमनेन पृवपक्तग्रददितेन मत्रराजमहसा मनाणां राजा मत्रराजः मह तेजः मैनराजाभितने मह तेन म॑त्रराजमहसा अनिश प्रतिदिने भक्तया भक्तपूषैक रती सरस्वती देवी आराधय-पृजय तन्मन््रनपपूरवैकं तस्या अनुचिन्तनं कुह ति येन भाराधनेन त्व ्षटिति कवितायाः विताने -विस्तारे, समिता~सूय कवितावितानसविता भूत्वा जद्ैतप्रबद्रायसे अद्वितीयप्रबोधवान्‌ भविष्यसि यथा सूैः अनन्यप्रकाद विस्तारयति तथा त्वमपि मारतीप्रसादमासाध कवितीनिमणि दिथिदिदिलिक्हत थरिसलक्हलः | <। -------------------------~- सम्बगबलुदधो भविष्यसीति । ‹सूर्याैमसजास्ततः सगुरवः, शादरुविकरीडितम्‌ इति शक्षणलक्षिते शादखविक्रीडितं छन्दः प्रकृते ॥ ११ ॥ एवं तदीयाराधनप्रकारं प्रदश्यं ततो रणमभिरुषच्‌ स्तौति- 'अश्चचन्द्रषुसी पसिद्धमहिमा, स्वाच्छन्द्यरान्यप्रवा नायासेन सरासुरेश्वरगणगे-रभ्यध्िता भक्तितः ॥ देवी संस्तुतवेमवा मलयजा-शेपाङ्गरङ्गधतिः सा मां चातु सरस्वती भगवती, त्रेलोक्यसं जीवनी ॥१२॥ उयाख्या-- चश्चदिर्तिन्येचन्‌ चरायमानः चन्दः शारी सुखम्‌ आस्यम्‌ चायमानो यश्चन्द्र तस्य मुखमिव सुख यस्याः सा चच्छचन्द्रभुखी शरदिन्दुवदना इति यावत्‌ , प्रसिद्रमहिमा-गपरसिद्ध" दिगन्तेषु ल्यातः महिमा भ्रमावो यस्याः सा ्रसिद्धमहिमा विश्वविल्यातानुभावा, साच्छन्यराग्यप्रदा स्वाच्छन्यं स्वतेत्रतारूपम्‌ राञ्यम्‌ साप्राञ्यम्‌ मेदादिनीतिचतुटययुक्तविमुचिमूतिः स्वाच्छन्वराञ्यस्य प्रकर्षेण दानशीला या सा स्वच्छन्धराग्यप्रदा, अत एव नायासेनेति आयासः क्टेश्चः यत्नो वा तेन आयासेन न इति निषेधाथेकमव्ययम्‌ तथा च आयासेन न किन्तु अनायासेन कठेन विना, प्रमोदेनेति यावत्‌ , भक्तितः भक्त्या स्वविरिष्टात्मानु- करूखात्मीयवतैनम्‌ सक्तिः तया सुराः दैवा जघुराः द्याः सुरविपक्षीमूताः तद्वि रुदप्रकृतिफत्वात्‌ यक्षराक्षसमूतपिशाचादय सुराश्च असुराश्च सुराघुराः तेषा- मीश्रराः शासनकतीरः तेषां गण. संघोतः तै पुरारुरेशरगणेः अर्चिता पूजिता प वैषिंदयशच- स्वोतछृष्टत्वस्बग्बेन । ९४ अघुभूतसिदखसारखतस्तवः प्रायो जगति स्वदाञरुसन्मानितं न कोऽपि सन्मानयति तथापि एषा उभयैररचितेति तस्या जगद्विटक्षणमाहात्म्यमभिन्यक्तम्‌ , देवी दीष्यत्ति क्रीडते इति देवः यदुक्तम्‌ ५ दीन्य॒ति ऋीडते यस्मा-द्रोचते बोतते दिवि । तस्मादेव इति प्रोक्तः ” इति तदेवरब्दात्‌ “ गौरादिम्यो मुए्यान्डीः† । २ । ४ । ११। इति लियां दीः संसतुततैभवा संस्तुताः स्तुतिपथं प्रापिताः वैमवाः अणिमादयः समूद्रयो यस्थाः सा संस्तुततरैमवा, द्वितीयपादे उक्तं यत्‌ " ुरासुरेधरगणेरम्या्चितेति › अतं तु जठ्चन्दनाधैभैवतीति तथाङ्पां तामाह मलयजेति मध्य" चन्दनम्‌ तस्य तद्भवत्वात्‌ तस्य अण्न अङ्के शरीरे समुत्पन्नो यो रङ्गः रागः तस्य या धृतिः कान्तिः विवते त्याः सा मल्यनलेपा्तर्गदुति , व्रैरो्यसंनीवनी तेलो त्रयाणां छोकानां समाहारः त्रिटोकी ततः सवाथ व्यण्‌ त्रै्ोक्यमु टोकनयम्‌ स्वगमत्यपाताटामकम्‌ तस्य लक्षणया तदर्तिजीवजातस्य संजीवनी जीवनदात्री अथवा संनीवनी ओषधिविरोषः तस्या इव संगीवनकारिणी यथा संनीवनी मृतप्रायसुपजीवयति तथेयमपि चिचैतन्यविरहितान्‌ चैतन्यमर्थयति इति मावः, भगवती रेश्वभैवती “देशरयैस्य समग्रस्य वीध्यैस्य यक्षसः भरियः । ज्ञनवेराग्ययो- श्चैव, षण्णां मग इतीङ्गना ” इति कोष एतेनान्यस्मे विभवदातृत्वं सूचितम्‌, विभतिमन्त एव विभ्य अन्यान्‌ विमृषयन्ति नतु अक्रिच्नाः स्वयद्रिदः कंथ परानी्रीकर्मीश्वरः इति, सा जगद्विल्याता पूर्वपरामशेकस्य तच्छब्दस्य प्रकते योगात्‌ प्रसिद्ोधकोऽवसेयोऽ्र तच्छब्द जगद्िस्यातता चास्या युस्यष्यैव पव्रदक्ितविरोषणात्‌, सरस्वती तन्नामिका नदयदिषी, मां पातु रक्षतु अक्ञानान्ना- मवतात्‌ इति तत्वम्‌ पूरवव्ृतम्‌ ॥ १२ ॥ १ असिदरथकलश्छन्दोयथा ' कछाचसाकान्तिमितीककावतः स्यादौ शिद्यदितारुरृतः" ९५ स्ववं सरस्वपीस्तोव्म्थवादय्ुखेनोपसंहरति- ७ ५, ६ < षू र्‌ 1 ४ स्तवनमेतदनेकयुणान्विततं पठति यो भविकः प्रमनाः प्रगे । । १० मधुरेव १२ 9.6 १३ १४ पष १५ स सहसा नाख्ने-खेपगणानपिःरञ्जयति स्फुटम्‌ ॥ व्यारूया--स्तवनमितिन्यः यः कशचित्‌ भविकः भन्यात्मा, भविकस्थेव सस्नेहं सरस्वती स्तोत्रपाटकरणात्‌ न तु अभन्यस्य तथा छोकविनोदाय कृते इम्यभन्येन पटे निष्फटस्तत्पाठः भावनाशूल्यलात्‌ अतो भन्य एैतत्पाठकरणा- धिकारी, सपि भन्यस्याधिकारे सांसारौकचिन्ताचान्तचित्तविक. सन्‌ पठत्‌ तद्‌[ यथावस्थितं फं नाप्नुयात्‌ इत्याह प्रमना प्रसन्नचेताः सम्‌. प्रहृ्टचित्तो तवा इत्यर्थः मन. प्रसन्नता च प्रायः प्रातेरव भवति तदनन्तरं तु स्वसवग्यापार- विक्स्वा्ो मवतीति प्राति'समयस्य पठनयोग्यतयाऽऽह प्रगे इति रगे प्रभात- काठबोधकमन्ययम्‌ धरगे प्राततः प्रमाते' इत्यमरः, अनेकगुणान्वितम्‌ अनेके च ये गुणाः प्रसादमाधु्यादयः काम्यगुणाः ज्ञानानन्दकौशल्यारोग्यनिेयत्वादिदा- तत्वप्रुलाश्च छोकरुणास्तेरन्वितम्‌ युक्तम्‌ अनेकगुणाग्बितम्‌, एतद्‌ पुरःस्ितम्‌ इदमेतदीः ्रत्यक्षरक्तत्वात्‌, स्तवनम्‌ स्तृयतेऽनेनेति स्तवनम्‌ स्तोत्रम्‌ › परति 'यक्तमुचार्यति, यत्पदोपस्थापितामाकादृष्षाप्रयनाह स इति सृ यः पठति स नरः सहसा जकर्मात्‌ नतु शनैः शनै मधुरै" माधुथैगुणशालिमि. मनोह. वचनामृतेः वचने च तदगतं चेति वचनात्‌ रैः उक्ति सुधाभिः यथाऽभृतपाने न केषाममाव्‌ (सरुचि') तथैषां वचनश्रवणेऽपीत्यभिम्यक्तं वचनेऽगरतत्वम्‌ , यचप्यमृतामेदेलैववचने मधुरस्य मात्वात्‌ परवौक्तं मधुरैरितिविरेषणमनथैक, श्प अनुभूवसिद्धसारस्तरतस्तव == मिवप्रतिमाति तथापि येऽबुधजना अमृतं कोटरं भवतीति न जानन्ते ताननिनोधाय समृततोऽपि व्यक्तमाधुर्यैस्य स्यापनाय चक्ति न कोऽपि दोषः, दृपगणान्‌ राजसमूहाम्‌ अपि किं पुनः प्राकृतजनान्‌ स्फुटं प्रकटं यथा स्यात्तथा रञ्जयति विनोदयति स्वामिमुसे करोति, मिषटवचनप्रयोगेन सवैजनप्रियो भवतीतिभावः दतविरम्बितम्‌ छन्दः ॥ १२ ॥ ज्र प्रशस्तिः 1 चरमजिनपती्ये शासनाघीश्वराणां प्रथितविजयश्रीणां प्रप्रसज्जञानश्रीणाम्‌ | परमभुर्धरूणां नेमिश्रीश्वराणां जयति तिमलाप्राञ्ये प्रौदस्याद्वादरान्ये ॥ १॥ मारिनी भ्रीमदाचायंवर्याणां विनयाशृतद्रिणाम्‌ । प्रभावान्पुनिवर्थश्री~पुण्यविजयजिच्छिश्चुः ॥ २॥ ुरस्धरोशठनिरनम्ना इत्ति शिशयुहितां व्वधाव्‌ । अनुभूतसिद्धसारस्वतो शिर्ररषुरे ॥ ३ ॥ विशेषकम्‌ । यनिनिधिनिषानिन्दु-मिदेऽब्दे तेषमासके । चन्द्रेऽहि च्दशालायां राकायां शचिताहिता ॥ ४ ॥ १ - 3, , ~ परिशिष्ठ २ ॥ राब्दद्त्तिमीमासा ॥ ( विरोषलो च्यञ्ञनाविचारः ) संकरुयिवा-खनिश्री घुरन्धरविजयजी च्च स्मृत्वा ओ्रीमन्महावीर, सद्रुश् सरखतीम्‌ ॥ शाच्दश्त्तिमीमां सेथ, व्युत्पत्य्थ वितन्यते ॥ १॥ घुत्तिखरूप-मेद्‌-निरूपणम्‌- शब्दादप््यायने अथपस्थितिद्ारा वत्तिज्ञानमुपयुज्यत इतिशाब्दिकार्थि- कादयोऽयुमन्यन्ते । तत्र इृत्तिर्नाम शाब्दबोधोपयिक्रस्सम्बन्य । सा च शक्ति" छक्षणा ग्ग्रक्ना चेत त्रिविधा । शक्तिलक्षण समन्वयश्च- इत्ति प्राधान्यात्प्रथम शक्तिस्वरूपम्‌, तचेवम्‌ , यया सद्केतितार्थस्य दृत्यन्तरासहयरागेन बोधो भवति साऽसिधापरनामधेया शाक्तिं । यथा घटशब्देन संकेतितस्य कम्ुम्ोवादिमदथेष्य बृन्तरासहायेन ग्या बोधो मवति । सङ्क तश्च जातिद्रन्यगुाक्रियाघ्रु गृह्यते | ९८ सादिव्यशिश्चामन्ञ्या शक्ति्रकारास्तस्सछसूपश्च - रूदिरयोगो योगरूढदिशवेति शक्तिक्षिधा, तत्र-शाल्कल्पतावयवाथैभानाभापरे समुदयाथनिरूपितनोधजनिका शक्ती रूढिः । यथा मणिनू पुरादौ । शालप्रकरत्प तावयवार्थमात्रज्ञापिका शक्ति्योग । यथ्रा पाचकादौ । गा्लबोधितावयवार्थान्वि तविरेष्यभूता्निचूपिता शक्तर्यीगरूदि; । यथा पद्कजादो । [8 0 शक्तिग्रहोपायवणेनम्‌- शक्तिम व्युत्पननबद्धव्यवहारादिना भवति तदुक्तममियुक्तः, रखाक्ति्रहं दयाकरणोपमान- कोसौ प्रवाकयाद्रधवहारतश् ॥ वाक्थस्यं दोषाद्विवरैतेवेदन्ति, सा्निर्ध्यतः सिद्धपदस्य च॒द्धाः ॥ १ ॥ इति । एतेषा मध्ये प्राधान्यं व्यवहारव्याकरणयोरव ताम्यामेव प्रथमत" शाक्ति- प्रहा्नोपमानादिना, एकत्र व्यवहारेण व्याक्ररणेन वा शक्तिप्रहे संजातिऽन्यत्रोप- मानादिना शक्तिग्रहो भवतीति भाव । सक्तिनियामक्ाः- नानाथकेषु शब्देषु स्यपि नानाथवोधिक्रा शक्ति संगोगादिभि- एकस्ि- वार्थ नियम्यते । उक्तञ्च हरिणा । शाब्दचत्तिमीमांसा ९९. संथोगो विप्रयोगश्च, साहचये विरोधिता । अर्थः प्रकरण लिद्ध, राब्दस्यान्यस्य सन्निधिः ॥ १॥ सामभ्यमौचिती देदाः कालो उक्तिः खरादयः। चाब्दार्थस्यानचच्छेदे विोषस्ष्टतिदहेतवः ॥ २ ॥ इति । यथा सवत्सा द्युते सेयेगेन षलरेव प्रतीयते न त्वन्या । , एवं रीत्या- ऽन्यस्याप्युदाहरणं स्वयमेवो्यमिति । इयच्च रक्षि साधुरव्देष्विवापथचदारा्दे ष्वपि वर्ते सक्तिग्राहकरिरोमणेन्यैवहारस्योमयत्र तुल्यात्‌ । विषयेऽस्मिन्‌ सन्ति वादिनां विविधविचारपथा विस्तरभयान्नेह प्रदर्येत इति । इति शाक््िविचारः। अथ टठक्षणाविचारः रक्षणारक्चण समन्वरयश्च-- तात्प्याथेविषयीमूतवाक्याथवोधामावनिवन्धनत्वे सति रूदिप्रयोजनान्यत- रप्रयोज्यशक्रयाथसम्बन्धवत्तदतिरिक्ताथप्रतिपादिका-छक्षणानाघ्ी दितीया वृत्ति. 1 यथा गङ्गायां घोष › अत्र तात्पर्याथेविषयीमूततराधिकरणक्रघोषररूपवाक्या्चवो ामावनिबन्यन-रीत्यपावनत्वरूपग्रयोजनप्रयोव्य -प्वाहरूपरक्यानिखूपितसा- मीप्यमम्बन्धवच्छदयाथेमिनतरख्पायैत्य गन्गा प्ाछभणया बोधो सवति । १० सादियशिक्षामअर्या लक्षणाया मेदास्तर्स्सूपश्च - इयच्च लक्षणा गौणी शुद्धा चेति द्विप्रकारा, तत्र स्वनिरूपितसाद्रयाधि- करणत्वसम्बन्धेन शक्यसम्बन्ध्यथेप्रतिपादिका गौणी तदतिरिक्तसम्बन्धेन तदथ प्रतिपादिका च शुद्धा, गौणी यथा गौर्वाहीक, अन जाव्यमान्यरूपसाद्स्यस- म्बन्धाद्‌ गोशब्दस्य तत्साद्दयाधिकररणे वाहोकेऽथं छक्षणा । चयद्रा यथा गह्गायां घोष" अत्र साद्रयभिनसामीप्यसम्बन्धाद्‌ गह्वाशचब्दस्य तीरे छश्रणा । प्रकारान्त- रेणापि छक्षणा द्विविधा अजहत्स्वाधां जहत्छाशौ चेति, तत्र स्वाथसहितपराथा- मिधायिक्रा प्रथमा तदुदाहरणम्‌ , काकेभ्यो दधि रद्यताम्‌ , अत्र दध्युपधातक- त्वरूपसामान्यर्भसम्बन्धाप्काकसहितसर्ैद्युषातकबोधः, स्वाथैपरित्यागेनेतराथै- प्रतिपादिका द्वितीया यथा गां वाहीकं पाठय अत्र रक्षणया गोशब्देन गोरूपा- थरहितस्थैव बाहीकङ्पार्थस्य बोधस्तेन तस्यैव पाठनक्रियान्वयिचम्‌ । लक्षणानिमिच्तानि- तार्स्थ्यादिमिर्निमिततैः प्रायो रक्ष्यते रक्षणा. उक्तश्वावरयिः-- तास्थ्यान्तयैव ताद्धम्यात्‌, तत्सामीप्यात्तथैव च । तत्साहवचर्यात्ादथ्यकति, ज्ञेषा वै रक्षणा बुधैः ॥ इति । क्रमेणोदाहरणम्‌, मन्वा हसन्ति, अत्र तात्य्रात्‌ मश्च्था जना हसन्ती- व्यर्थः | सिंहो माणक , अत्र तादर्म्यत्‌ सिंहधरमेवच्छरगो माणवक इत्यर्थः । गङ्गायां घोष , अत्र तत्सामीप्यात्‌ गह्ासमीपे तीर छोषण इत्यर्थ. । यष्टी; प्रवे- शन्दवृत्तिमीमांसा १०९१ शाय, जत्र तत्साहचर्याद्‌ यशीपहचरानरान्‌ प्रवेदयेत्यथे । स्थूणा इन्द , अत्र तादरयात्‌ , इन््रपूजार्था स्थूणा(स्तम्भ.) इन्द्रः इति भावः । जहदजहष्टक्षणा-लकषितरक्षणा-स्वरूपम्‌-- विरि्टाथेवोधकब्दस्य पदर्थकदेशे लक्षणाया जहदजहछक्षणेति व्यवह- रन्ति वृद्धा ! यथा तत्वमसीत्यत्र सरवजञत्वविनिष्चैतन्यवोधकस्थ तत्पदस्य स्वर्थकदेरे चैतन्यमात्रे लक्षणायां एवं अत्पन्नत्वविरिष्टचैतन्यबोधकत्वं पदस्य सवार्थैकदेहो जैतन्यमात्रेरन्रणाया सर्ैनतवाल्पजत्वरहितयोश्चतन्यमात्रयोस्तचवं पदार्थयोरमेदान्वथः । यत्र शक्यार्थस्य परम्परा रूपा छक्षणा.सा छक्षितल्क्षणेति व्यवहियते यथा द्विरेफपदे अत्र रेफद्यसम्बन्धो श्नमरपदे भवति मरपदस्य च श्रमररुपाथं सम्बन्ध , इति छक्ितछक्षणा अस्याश्च पूवोक्तायां जहत्वार्थायामे- वान्तर्भाव ॥ अन्वयाञुपपत्तिलक्षणानीजवण्डनम्‌- छक्षणाया जापकं तात्पर्यानुपपत्तिप्रतिसन्धानमेव न त्न्यान्वयानुपपन्तिप्र- तिसन्धानम्‌, तस्य काकेभ्यो दधि ग्षयत्तामित्यादावभावात्‌, दधिरक्षणान्चयस्य काके नानुपप्तस्तात्पयौनुपपत्तिस्तु व्यक्तैव एतच तात्पयाथविषयीमूतवाक्या्नो- धाभावनिवन्धनतवे सतीति विरोषणदानेन लक्षणाछक्षणे सूचितमेवेति ॥ साहित्यक्रारमते सभीतिप्रकारा छश्रणा तासां छक्षणोदाहरणे साष्ित्यप्रन्था- देवावगन्तभ्ये विस्तरभयान्नेह ्रतन्यते । इति लक्षणाविचारः। १०२ सादिद्यश्चिश्चामशर्य अथ व्य्चनाविचारः । व्यज्ञनारक्षण-समन्वयश्च-- अभिधा-लक्षणा-ताववर्याह्याघु तिसृषु इत्तिषु स्वस्वमथे बोधयित्वा उप- क्षीणासु यया इृच्या दक्य-रुक््य-तात्ययार्थमिनोऽथे- प्रतीयते सा शब्दस्य अर्थस्य च वृत्तिः, व्यञ्नना नाम्नी । यथा गज्गायां घोषः, इत्यादौ प्रवाहावर्भबो- धनादभिधायायुपक्षीणौयां-तरावथैबोधनाहक्षभायां विरतायां, तराधिकरणकधोषः, इत्थं सम्बन्धवोधनात्तासपर्याल्यायां रिथतायां भ्यज्ञनया रक्य-लवर्धतावयभै- भिन्न", ैव्य-पावनत्वायतिरायादिर्बोध्यते । व्यज्ञनापूवेपक्षः-- नन यथा इषो दीर्षदी्धैतर्यापारो भवति तथैवामिषाया शपि दीदी. धैतरव्यापारमाभिव्य शक्यव्यज्घययोरुमयोरर्थयोः क्छपाभिधयैव इत्योपस्थिति- सम्भवः | अथवा-'"'तात्पर्यान्यतिरेकाःच व्यज्ञकत्यस्य न ध्वनिः । यावत्कार्यप्रसारित्वात्‌-तात्पर्थं न तुलाधुतस्‌ ॥ ” इदयुक्तडिशा तादयैदृत्यैव व्यङ्गचार्थस्या्युपस्थितिसम्भव एवच्च क्रिमिति न्यञ्लनोपास्येति चेन्न । शब्दवृत्तिमीमांसा १०६ व्यज्ञनाखापनमू- | “शन्दबुद्धिकर्मणां विरम्य व्यापारामाव.' इत्यमियुक्तोक्ततवात्‌, अयं भावः शब्दयुद्धिकर्मणां तृतीयक्षणविनारयत्वात्‌ शब्दो धटादि" बुद्धि प्रवयक्षादिः, करम यागादि सछ्ृत्‌ स्वस्वविषयप्रतिपादनान्त्रुपरम्य-उपक्षीणीभूयेति यावत्‌- अगोचरताह्घता न पुन विषय प्रतिपादयन्ति-उपक्षीणतेनायोगयत्वात्‌ -यथा स- कृट्ुचरितो घटशब्ठ- सकृदेव क्बुप्रीवादिमन्तमथैमभिधायोपक्षोणो न पुनस्तमई बोधयति-अत एव “सकृदु्रित. शब्द सकृदेवार्थ गमयतीधयुदधोष पव वृहिमान्‌ धूमादित्यादौ सक्ृदधूमप्रत्यक्ष॑सङृदैवानुमितिं जनयति नो पुनरपि उपक्षीणलात्‌ 1 एतमेव सक्ृदगुषठितो पूजादि याग. सकृदेव स्वगीजननसमथम. दृष्टसुत्पाथ नष्ट" पुनरदृष्टं नोत्पादयतीति सम्प्रदायः । शाष्दिकमतमनुसत्य“छब्दवुद्धी'ल्यखाः- न च तृतोयक्षणनास्यताच्छन्दस्योपकषीणतेऽपि तद्गता ति" स्थास्यतीति रङ्कयम्‌-घर्मिणाममावि धर्मणा सुत्रामभावात्‌, न च गाब्दिकादीना मते श्च- ब्दस्य नित्यत्पाजाशाभावात्‌ पुनरभिधाया एव दीधैदीर्धतर्यापारमाशरित्य तात्पयैण वा व्यज्गयाथस्योपस्थतिसम्भवे तदवस्थमेव वैयर्थ्य व्यललनाया इति वाच्यम्‌-- तेषा मतेऽपि आविभाव्तरोभावयोरङगीकारात्‌, जत एव “्रदयुन्वारण शब्दो भिदतेः इति प्रवादः सद्घच्छते । अथवा वैयाकरणमतेऽभियुक्तोक्तवाक्ये बिरम्ये- प्स्व तिरोभूये्यथे' रन्दाना तिरोमवे सद्गतदृत्तीनामपि तिरोमाव पव तेषामपि मते नाभिषानारापत्तरत एैतन्मतेऽप 'ङदुच्रित. शव्द सदेवा गमयतीति युषठु सह्तच्छते यद्रा शब्दुदधी' त्यस्यायमथ, › तथाहि शब्ददुद्धिः, १०४ सादिव्यश्चिक्चामज्ञ्य शब्दजञानम्‌-कर्म -व्यापार- स्वजन्यतवे स्वजन्यजनकत्वहूपः यासां ता अमिधा- रुक्षणा-ताप्पर्याष्यास्तासां स्वमथे बोधयित्वोपरम्य व्यापाराभावः पुनबधनसा- मश्वाभाव इति तश्रा च शनच्दिक्ादोनामपि नो विग्रतिपत्तिठेल । वस्तुतस्तु दान्दबुद्धिकरमेणां किचि बोधयित्वा विरम्य विश्रान्ति प्राप्य पुन. व्यापारामाव, यत्किञ्िदर्थवोधनशूपन्यापारामाव इत्येवार्थः शब्दमर्यादाटम्य प्रतिभाति । युक्त्या व्यञ्जनास्थापनम्‌- ननु एतदथैऽनेन वचनेन शाब्दबुद्धिकरमेणां पुनर्यापारामाववोधने युक्तय- मावात्‌ प्रतिवादिनामिदं वचः श्रद्ेयमूतं न स्यादपि चेदं वचनं न राजशासनं येन सर्वैर्गीकतं भवेत्‌ किन्तु-कस्यचिद्रचनमातरमिति न स्वीक प्रतिवादिनः हति चेत्‌, न, शब्दबुद्धिकमणामिति वचनमनारत्यामिषया तात्पर्येण वा व्यक्गया- ््यापि जानाङ्गीकारे तुल्यन्यायेन च्ध्यार्थ्याप्यमिधया तावपर्येण वा ज्ञानसम्भवेन लक्षणाया अपि भूरतरवर्ध्यप्रसङ्गात्‌ , न चेष्टापत्तिः पतरसते जातः कन्या ते गभि णीत्यादौ मुखप्रतादमुखमाहिन्याम्यामनुमितयोहैषयोकयोरपि अभिधाया अति- दीधैतरब्यापारमाश्रित्य तथैव तुल्यन्यायेन वोध्यत्वापत्ते न च तदपौ्टम्‌, शाब्द चोधानां विनियमापत्तं प्राचामभिधारक्षणाप्रमुखद्क्तिविमागस्योन्मत्तप्रखापत्वाप- तेश्च नु अमिधादीनां विरम्य व्यापारामावेऽपि युगपदेव ताप्पयेदृत्याविभावादि स्तस्य ्यद्गचत्वेनामिमतस्य वरूवलङ्काररसादेश्च बोधसम्भवेन न्यञ्जनाव्यथ- वेति चेन्तैवम्‌, विभावादिसंसगैरसयो" कार्यक्रारणभावाङ्गीकारादुक्तच नाच्यदून- सूत्रधारेण मुनिना-विमावानुभावन्यमिचारिसंयागाद्‌ रसनिप्पत्ति इति सहभावे सन्येतरविषाणयोरिव कत. कायकरारणमाव पौर्वाप्विपर्ययात्‌ । शाब्दवृत्तिमीमांसा .१०५ बनुमानतो रक्षणातो वा ज वैयथ्यै व्यज्ञनायाः- यत्त केनचिदुक्त पौसुपेय गामानये्यादिकं छौकिकम्‌ अपौस्पेयं स्वर्गकामो यजेतेव्यादिकं वैदिकम्‌ सर्व वाक्यं कायैपरम्‌, अन्धथानुपादेयत्वादुन्मततप्रख्पित- मिवाप्रमाणे स्यात्‌ तथा चोक्त जैमिनिना “आम्नायस्य क्रियाथत्वादानथैक्यमत्तदर्थ नामिति एवच्च गृन्यं वासगृहमिव्यादिकान्यगव्दानामन्वयन्यतिरेकाभ्यां निरति- शगमुखास्वाढ विना श्रोतृकतरी प्रवृच्योपयिक्रप्रयोजनान्तराऽजानान्निरतिशयघुखा- स्वाद्‌ एव काथ.वेन निश्चीयते तथा च कान्यगन्डा रसादिर्पव्यद्गया्रनोधक्रा- स्तद्‌ वोधनेच्छयोचरितत्वादिन्यनुमितिरेवश्च तात्पथदरारैव व्यज्गया्थानामपि सनुमा- नेन वोधसम्भवाद्‌ व्यञ्ञनादृत्तस्तुरीया किमिति कल्पनीयेति उत्रेद वक्तव्यम्‌ अतत्परत्वे जनुपादेयतवाित्यनेन त्यर्ते उपरादेयत्वादिति आयातं तत्र तत्परत्वम्‌ कं नाम तदथ तासपर्याल्यदृच्या तदवोधरकत्वं बा आये न कापि विप्रतिपत्तिः व्यज्गचत्वेऽपि रप्ादौना तदथत्वानपायात्‌ द्वितीये अभिहितान्वयुवादिभिरङ्गीकता तातयथीटग्राबत्तिरियसुत तदन्या, प्रथमे शब्दवुद्रीति दत्त एवोत्तर. द्वितीये नाममात्र - विवाद» ररगदीना॒तापपयग्राह्य ववादिमतेऽपि तुरीयद्ृत्तिसिद्धरस्मनमते सा ग्यञ्लनया व्यर्ाहुयते तन्मते तातपर्येणेति तत्रापि ग्यद्गयाथवोधिकाया दृत. व्यञ्लनेति नाम्न एवौचित्यं सदेटानवकराशादित्यसन्मत एव शरेय इति भाव । न च छनभणयापि व्यज्ञयाथस्य वोधो भवितुमर्हति, तीरादिरुपलक्ष्याथमत्रे परि- ीणायास्तस्या व्यन्नयाथवोधने सामरध्यबिरहात्‌ ननु म्यङ्गयार्भष्थठेषु सर्तरैव व्यह्गयानाममिघादत्या छक्षणावरस्या वा अनुरणनस्वरुपमनुत्यवप्तायात्मकं जानं दिति चेन्न य ॒पडाथे स्वानुमवाप्पू्मपि येन केनचिसप्रत्यक्षादिना प्रमाणेन १०६ साहिदयशिक्चामक्जर्या सिद्भस्तमेव पदाथमभिधा छक्षणा च बोधयतीति नियमाद्‌ रसादीनां खवानुमवात्‌ पू्यममावेनाभिधानभ्रणाम्यां रसादीनां वोधासम्भवात्‌ इति उ्यञ्जना गक्तिल- क्षणादितो भिन्ने | बोद्धूप्रधुखभेदाद्‌ भिन्ना व्यज्ञना- अमिधादिद्त्तिम्यो व्यञ्जनायां मेदं साक्षात्‌ प्रसाध्येदानीमभिपेयावर््ादू व्यड्ग्याशम्य मेरप्रतिपाढनद्रारा ताभ्यो वृत्तिम्यो व्यञ्जनाग्रा मेदः प्रतिपाथते, चोद्‌ ध (१) स्वरूप (२) सङ्खया (३)- निमित्त(४) का्(५) प्रतीति(द) कालानाम्‌(७)॥ भाश्चय (८) विषयादीनां (९), म्रदाद्धिन्नोऽभिधेयतो उ्यङ्कयः ॥ २॥ ९ भ्रोदधमेदः--पदप्रकृतिप्तययतदभमानरावगमनिपुणै जाच्दिकैः वाच्याः केवटमवबुध्यते, व्यङ्ग्यस्तु काग्यमरमज्ञसहदयरेष ज्ञायते इति वाच्या्व्यज्गचारभोवेदधमेदः । २ स्वरूपमेद्‌ः-श्नमधारभिकर' इत्यादौ वान्य- तया श्मः इति विधिसूपोऽर्थो भासते कचि ननि रोषरयुतचन्दन मित्यादौ "तस्याधमस्यान्तिकं न गतासीति निषेधरुपोऽरथो वाय्यतयाऽववुष्यते, व्य्गय- तया च तदन्तिक्रमेव रन्तुं गतासीति वाच्याभरव्यङ्गयाथयो; स्वरपमेदः । ३ संख्याभेदः गवोऽस्तम इत्यादौ 'ु्स्यास्तगमनरप एक एव वाच्यार्थः ्रतीयते, व्य्गयारथसतु बरोदधर-चक्त-मेदाढनेकविधस्तथाहि कचिदभिसारिका- रुपयोदधृस्थे “कान्तमभिसर' इति. कषचिदमूत्यवोदशरस्थले वने विमुक्ता गावो शब्दच्रत्तिमी्मासा १०७ गोष्ठे निरुष्यन्ताम्‌' इति क्वचिद्धिरहिणीरपस्थरे सखीरुपवकरतृस्थटे वा, नाय- कस्याय्रमागमनावसर्‌ ` इति. गुरुषटपवक्तष्थठे "इदानीमावदयकं समाचर इति नगदारपालयोदधरखे "कपाट पिवेदि" इति. एवमनेकविधो ्यड्ग्याथै इति सह्नयामेद ४ निमित्तमेदः-- वाच्याथं गब्दोचारणमात्रवैव , व्यड्ग्याथैसतु सातिगयप्रतिमनिरमल्यादिना सेवेय , इति निमित्तमेद कार्यभेदः वाच्या मिषयतया केवलं खज्ञानमेव जनथति, व्यद्ग्याथैसतु खजानं चमत्कार संपाद्‌- यतीनि का्ैमेद । & प्रतीतिभेद्‌ः -- वाच्यारथप्रतीतौ केवरं गन्दवोधः ज्य जनयाथेपरतीतो तु चेतश्चमत्कारिताऽयोति प्रतीतिमेद ७ कालभेदः वाच्यार्थ चो पूर्व भवति पशाच व्य्या्थोध इति कारमेदः ८ आश्रयभेदः-- वाच्याथस्य शब्दुमत्राश्रग्लेन, व्यङ्ग्यार्थस्य इव्दतदेकदेक -तदर्थ वर्ण -संघट- नाश्रयतवेनाश्रयमेद" ९ विपयभेद्‌ः-'कस्य न वा भवति रोपो? इत्यादौ वाच्या यस्य विषय ससी, व्यदूयाथस्य च विषयप्ततकान्त इति विपयमेद्‌ अनयैव दिशा लक्षयतात्ययाथतोऽपि व्यद्नयाभेस्य मेदोऽवगन्तम्य । पुवच्च सिद्धे भेदे व्यद्ग्यारथस्य शक्यायथत , व्यज्जनाऽपि-अमिधादितो भिनैवेति सिद्धमेव । अनुमानतो व्यज्ञनाबिधातस्तदुद्ारश्च- ननु यथा बहल्याग्यो धूमः पवैतदृत्तिरिति परामरौनन्तरं पवतो, वहिमान्‌ , धूमादित्यनुमितिभेवति, तथेव रसादिव्याप्यो विभावादि. कान्यदृत्तिरिति परा- भरानन्तरे कान्य, रसादिमत्‌, विभावादिमत्वादिलयनुमानेनैव रसादिज्ञानसम्भवे तदथ व्यज्ञनाङ्गीकरणं निरथैकमेव अथ विमावादे रसादिव्याप्यत्वमेव कथमिति चेदिस्थम्‌-यथा दण्डचक्ादिव्यापोरेण गृ्तका घरटख्पेण परिणमते तथैव चिमा- १०८ सादहिदय्िक्षामञ्जर्य वादिप्रतीतय एव रत्यादपूयैसमवेरेन चमलकर्वागा रसायाक्प्रतीतिहपतया परिणमन्ते, ततश्च घटानां ृत्तिका इव रसायात्मक्प्रतीतीनां विभावादय कार णानि समवन्ति, माञ्चुमावितया च न संस्यते कारणत्वं विमावादिपु. खच्च साहचयेनियमद्पपव्यापिसत्वाद्‌ रसादिः्यापयत्वं॑विभावादिष्वायातमिति चेदत्र विरोधः, श्रुणु, त्वया यो रसोऽनुमानेन साव्यते सो रस क्षं श्रनय-द्दय-कान्य- जनितविभावादिज्ञानानुमितरामादिगतसीताविषयक्रज्ञानस्वरूप उत रामादिगतग- गादिविभावनया भावुकैः प्रतीयमान स्प्रकराानन्द्‌. | आये नो नो विरोध, कान्य, रामादिविषयक्रगगादिसूचकं, सीतादिविषयक्रत्यादिज्ञापकत्वात्‌, इति अनुमानस्य हेष्वामासत्वाभावाद्‌ व्याप्तज्ञानसम्भवेन सङद्च्छमानत्वात्‌. किन्तु सनुमानछभ्यं रामादिगतरागादिज्ञान नाद्वीक्रियतेऽस्माभी रसत्वेनेति मेद | स्वप्र- कादानन्दचिन्मभय एव रसोऽस्माकमभिमत., अयमेव रसरवँ रसतयाङ्गीकृत, धविनायकं प्रकरर्बाणो रचयामास वानरम्‌" इतिव््वया तु रसमनुमनिन साधयता साधितोऽरस एव | यद्वि तया कन्ये रसादिमत्वमनुमानेन साध्यते तदा हेत्वा- भासदोपग्रस्तं तदनुमानम्‌ । तधराहि कान्य, रसादिमत्‌ , विभावादिम्वात्‌, अत्र हृदो, द्रव्य, धूमकव्चाद्‌ , इतिवद्ेतुतावच्छेदकसमवायसम्बन्धेन हतोर्विभावादि- प्रतीते सम्यदृत्तित्वेन काग्यूपपक्षेऽभावात्‌ स्वखूपास्िद्िरूप हेत्वाभासः । तथा साध्यतावच्छेदकस्मवायसम्बन्धेन साध्यस्य रसादेरपि सभ्यवरत्तित्वेन कान्यूपपक्ष रत्तित्वाभावात्‌ उत्पत्तिकाीनो धटो, गन्धवान्‌ , प्थवीवाद्‌ › इतिवद्‌ बाधरूपहे- त्वामासस्तथाच बधिन दैप्वाभासेन परामशभरतिबन्धद्राराऽनुमितिप्रतिवन्धाद्‌ स्वख्पासिद्रया साक्षादनुमितिप्रतिवन्धानानुमित्या रससिद्धि. । केचिचित्थं वदन्ति विभावाव्दितुना खपरकाशान्दूपरसस्यानुमितिने भवितुमर्हति शोत्रियजर््मीमा- श्राग्धवृसिपीमासा १०९ ----------न-------------~-------------------------- सकादीनां विभावादिबोधरूपदेतुसष्वेऽपि सवप्रकाशानन्दरूपरसानुत्पत्तिददनात साध्यविरहेण साष्यानधिकरण-तादशश्रोत्रियादिजन- वृत्तित्वस्य व्यभिचारस्य हेतौ सत्वात्‌ व्यापिमरहाभावेन नानुमानेन रसानुभवसतम्भव इति पूर्वक्तदितीय- कल्पोऽप्यपास्त एव । अथ विभावनादिव्यापारभागित्वे सति विभावादिवोधत्यैव हेतुत्वेन स्वीकारात्‌ न ग्यभिचोरस्ताद्राश्रोत्रियसम्यसमाजे विभावादिवोधमात्रस्य सत्वेऽपि विभावनादिन्यापारमामित्वाभावात , तथा च विभावनादित्यापारभागिखविशिष्ट- विभावादिबोधस्ताद्रस्वप्रकाखानन्दह्परसायाविभोवग्याप्य इति त्यप्िप्रह सुखम 1 एवं समेषां सामाजिकसम्यानाम्‌ ' अहं तादृगरसायाविरभावन्याप्य- ताटशविभावादियोववान्‌ ' इति व्याधिविशि्पक्षधर्मताग्रहोऽपि निर्बाध. । तथा व्यञ्चनावृत्तिमङ्धीकुवैतामपि वाच्यादितृत्तयभिनार्थस्य व्यञ्चनया वोधे इब्दमोधादिकारणक्रछापरूपसामग्री या प्रधानतयाऽमिमता सेव न्तापग्री धनु- मित्तिवादिनामपि रसाचनुमापकवेनेषटवेति चेत्सत्यम्‌ । एनाददयानुमानमपि व्यक्षनावादिनामस्मकं न विद्द्म्‌, सस्माभिरपि तादश्चानुमानस्य स्वीकृतत्वात्‌, किन्तु न हचेव्ैविधा प्रतीतिरास्वायत्वेनास्मदमिमता, परन्तु स्वस्वह्पेग प्रकारामात्रेण विपगीकृतौ निरन्तरानन्दातिश्चयः आसाधतर- नाभिमतोऽस्माक्म्‌ । तथा च तादश्चानुमितेरास्वायलास्वीकरिेण सानेन्छा- विषयीनूताव स्वप्रकाशानन्दातिरयल्परसाद्धिना्भस्यैव तादश्चरसायाविमाविस्या- नुमानानिरु्तेतोर्भिनाथसाधकत्या दुष्ट स्यैव । ११० सादित्यशिक्षामज्ञयी अपि च गङ्गायां घोष इत्यादौ सर्व रै धपावनत्वादिप्रतीतीः सहृदयान ग्याप्िपक्षधर्मैताज्ञानमन्तेव व्यञ्ननयाऽनुमूयमानाऽपलपितुमरक्या । सर्वत्र व्याप्त पक्षघमैताकल्पने गोरवात्‌, शाब्दबोधादिस्थठे योग्यतादिसहकृतश्दश्रवण मात्रेणैव व्यञ्जनादिवक्त्वैरिटयादिमाहात्यसाचिन्येन जायमाने शब्दयो छाघवमन्वेपयतां तार्किकाणाम्‌ अनुमानजनकाननुमूयमानव्याप्यादिकल्पने विप रीतमेव गौखमापततीव्यक्रामेनापि सवैन्येज्ञगद्रत्तिरास्येयेति | शाब्दबोधे प्रवृ्ानां, बुधानां हरषेते । निरा चब्ददृ्तीनां, मीमांसा जपताचिरम्‌ ॥ १॥ प्रथमप्रमितौ पृष्ठम्‌ पड्क्ति, अ्ुदरम्‌ © © .# ¢ ® ^ 6 ५५ „७५ ~ ~ ~ ~ ११ ९३ १५ १६ २५ १९ २० \9 १३ १६. १७ १९ ५ 4 ५4 वाऽप नोरपाणिक्र योगिक्री निम्प्यते द्यते निद्र पारिणा उन चोध्यश्च कुरुणा माधेन गगीना भक्तमा विद्ये चिदयु्धि विशुद्धिकरणपतरम्‌ दद्रू व्याम मौपयिक्र योगिनी निरूप्यते दश्यते सिद्ध पारीणा ऊन बोध्यश्च कुरूणा माघेन गणिनां भक्ताम विवद्धये विदयद्धि पृष्टम्‌ पटक्तिः भशुद्रम्‌ शुद्धम्‌ ८ २ वृष्य श्त्या ८ ८ परव्रर्यो परगव्यां ८ ९ क्षम्‌ श्वम्‌ ८ १२ साद्यमे माशयन्न < १४ घोषणा धोपणा दवितीयप्रमितौ ९ ७ हस्व हस ९ १७ गीतमिति गीनिभिति ९ १९ जचेन्धो जनबन्धो ९ २० अद्र मुद्र ११ प्षेसो सो इति यन वरते ततर स स इत्ति शोध्यम्‌ ११ ८ चिन्ह शिनं १२ ५ एन्द्री रेन १२ १५ णर्दश्रि रेनद्र॑धि १२ १५ यनामि नामि गृष्ठम्‌ पद्क्तिः अञुद्रम्‌ द्रम १४ ५ वदत्त वदात १६ १६ विदन्तो विन्दन्तो १६ १९ जगपा जगता १६ २३ ॥5 । 5} १८ १३ गुरू गुर १९ ६ वतम्‌ त्तम्‌ १९ ८ गुर गुर २८ १० चतुभिः चतुर्भिः २१ ११ गरू गुर २१ १४ प्रातद्‌ प्रादे २१ १५ रचितः राच्चितः २१ १६ पून पदम २१ १६ रस्एर रसा २१ १७ विजयतात्‌ विजयतां २२ ७ भमि भूमि वृतीयग्रमिस्याम्‌ २७ २ कर्ण करुण २७ £ दूमृत ईत २८ ११ करण कर्ण २९ ८ वीरस वीररसः २९ ११ यद्विना यदुना एृषठम्‌ पङ्क्तिः अश्युद्रम्‌ श्रम्‌ ३० ३० ३० ३२ ३२ ३२ ३४ २५ २८ २९ ४१ ८९१ ५२ २ दद्धश्वर ल्द्फेशर १९ र्विरोधौः विरोधी २० चिरोधीः विरोधी २ कार्दम्बे कादम्वे ११ वरितः वर्जितः १२ सिद्धि सिद्धि १९ कार करि ९ रद्ृत्त रात ९ मृदधिका ब्ृ्रीका १९ चाययति चापयति १४ वस्त वक्त १४ सिद्धल सिद्धाठ चतुर्थप्रमितौ २ र्थप्रमिति येप्रमितिः ६ रुत्तस सत्तस ९ प्रि्यतु प्रसीवठु १७ च धी चं ११ विषमा विषमाः ३ वनके घनेक ५ श्त र श्वज्गार्‌ १३ भंगयतोः मगवतोः पृष्ठम्‌ पड्क्तिः अशुद्धम्‌ ५५५ ५५ ५५ ५६ ६१ ६१ ६२ र्‌ ६४ ६८ ६८ ६९ ७9 ७१ ७१ ७२ ७२्‌ ७२ ७२्‌ ७३ ७द्‌ शद्रम २ व्यञ्जिका व्यञ्चिकरा मेधया मेया १३ व्या बद्रा ९ विणं वणँ ५ शवक चकै १७ निन्ह्व निहव १२ ्वसन ध्वसन १९ भिनो मिनो १९ सत्वे सवे पथ्चमप्रमिरयाम्‌ २ माप्रमितिः मप्रमितिः पंचमा पञ्चमी २ त्त्व त्व ५ धूर धू १ चतुथी पञ्चमी १३ रुष्व ख्ष्व ५ मियिवान्‌ मीयिवान्‌ ९४ द्रष्ट टृष्चि १४ सत्व सच्च १५ कैमारके फोमारके ५ वाप्या वाप्यो १० सस्य सरिप्य ष्ठम्‌ पङ्क्तिः भञ्युद्धम्‌ शखद्धम्‌ ७४ ७६ ७६ ७६ ७६ ७६ ८०9 ८१ ८१ ८१ ८१ ८१ ८१ ८र्‌ ८० ८ ८५ ८६9 ८८ ८८ विक्रमो विक्रमौ ३ सभरा संभ्नमां ७ खो रवो १० सान्त्वं सान्द्रत् ११ णिक नि शङ्कु १५ विश्च वश्चि प्रथमपरिशिषटे २३ प्रति टृरसप्रति तता भूता, तमि भूमि ५ 39 3 ९ तक्तस्य सूक्तस्य ९ तमि मूमि १२ तचिल्म्‌ सूचित्तस्‌ ५ तदुष्वै तद्य € १५ तिन तियेड्नः ९१७ तय यत, १८ त्न ततः त्वत. ३२ भक्तात भक्तानां < तत श्रत ह प्रष्ठम्‌ पड्क्तिः अद्युद्रम्‌ द्रम्‌ ८ ८९ ९१ १ ९२ ९३ ९४ ९४ ९५ ९६ ९६, ९६ ९७ १०० १७० ११ भीतीः भीतिः र नियन्त निर्यान्तं १४ सिद्धि सिद्धि १५ म॒त्या भत्वा १६ स्वविशि स्वविश्चि १९ ते र ९० नान्ना नान्मा २२ तच्छन्दो तच्छब्दो ८ सांसारीक सांसार्कि ९ सज्ञान सन्जान ११ विमला विमल १४ व्वधात्‌ व्यधात्‌ १५ स्वतो स्यते दितीयपरिशिष्टे & व्युत्पत्यथै व्युतपच्य्थ ६ खदा ञ्द्रा ९ धातक घातक १०८ पुद् & पृष्ठम्‌ पडक्तिः अणुद्रम्‌ श्रम्‌ १०५ । १०६ १४ १०६ १५ १०६ १६ स्प रूप १०६ १७ १०६ १९ १०७ २ १०७ १७ ग्याय्यो व्याप्यो १०८ & भो स १०८ १६ ददो हृदो पुरः प्रदि्ितप्षठं द्ितपङ्कत्यामनु- स्वारस्थाने "म्‌" कततन्यः । ४- १८, ५-र; ६-६, २१-१ ९, ४४-११ ७१-११, ८०-१३) ८०-२दे, ८२-१२ ८ २-१ ४, ८२-१ ६, ८३- १०, ८३-११ ८४-१९, ८५- १३, ८८-९, ८९-५ ८९-७, ८९-११, ९०-प५, ९१-१२ ९२-१८. १०१५-६ २० पङ्ष्टौ बाधेन हेववाभासेन परामरप्रतिचन्धद्वाराऽनुमित्तिप्रतिवन्धाद्‌ स्वरूपासिद्धया साक्षादयुमितिग्रतिबन्धानानुमित्या रससिद्धि" । शव्येतरस्थाने-- बाधेन हेत्वाभासेन साक्षादनुमितिप्रतिबन्धात्स्वरूपासिद्धया प्रामर्चप्रतिबन्धद्वाराऽनुमितिभ्रविवन्धानागुमित्या रससिद्धि' । ॥ इति शोध्यम्‌ ॥ ॥ श्री भौतमस्वमिमे न्म्‌ ॥ --ः श्री केन्‌ स्त्यन ऽ समम - देथापन। - सेवत १९८६५ न्‌। सध्या (६ २, (भीन) > शषा ग्मायार्यः मारा श्रम विन्नयामृतसृदी श्रॐ मडारान्श्री- न्‌। §पटशथी मा समा सई नयमान चदन इपाश्चयभा स्थापनम मवी, छ २ देश-यत्‌ इत तेम नवान्‌ -याय न्यार्थे नाइ्ल (नभे (विषय अन्या तेन तेना १२ या.ण्यासेच प्रशन अर्ध पेम सन, चृदद्धिन। साधनेप्मा यथाश्छ्ति इत २६३. ५ श्री शद्ध नेमि मश्रेतं मन्थमालाः 2 अय -- मायाय भारार्त श्रीम्‌ह्‌ विन्यामे त्री" भडार तेभ तेमः सिन्यासे विरथ न्याय खार्त्य विभेरे (गिषेयना अन्ये छपानी, अजर उरला ३९ व्यनस्था-- मा न ४ञ भटे नीये भमा यनस्था ३२१।२ मानी, १०९ नार्‌ गुडस्य मा अन्यमाह्ञाना स्तिर्४" गु १ ११ 9३ 99 [/ 1 कप्य 9) भेष 2 9१ प] स्य / | 9 तेभने सा अन्थमाद्त चर्यौ मखर भस्त। अन्यान सभसडभे २-(४) भे (र) भने सेड (५) ५इ तेर म्पा मानश्च ३६ १९) गामा मे रम्‌ तरी मा अन्यमान स्वीशरताम्‌। सवच ध ५ २ रक्षि ना न १०१ अ ६२९) नेन सानयादलना २०१ शा मीशान शव्याणुय हनी साग भातानायी (सत अइत्‌ चन्यान मद्यान्य्‌ मादे) १०२ शा इव्यायुय ट करेय १०१ १ शीश््य ट तरय १०९ ५।९ नन्य्य ह शुभा १०१ पन्य नाथ सजनानन्‌ी येद १०९१ नगरदयेह प५५०९(५ धासथालाध ननन्द ०१ भनजर्‌ १०१ दाश, भञ‰१६1§ शथीहास, (मनर ०७९ धयड' न नमा. ७ नञन्योदनाो श्री सच्‌ तरयी ५९ २।३ छगनलाल्‌ धनन थत्‌. नजीनन्य हे ऽदपुस्यष ५१ युनीलाद्‌ युडथः नीया २१ २1९ धसा सश्णय सरथा ० ; न्‌जीनन्यह 9युर्य६ ०८२ नाण) यम ,, वीस्य ह उरथ्यननलसनमी ५१ ., भगनेताल्‌ दवय ६ ०८री नाला ५२ फवेदरी गलाद" ६ त्रा ५१ < धेदालाप्य रतन वैः १९ 1७ य्‌ इदाद्‌ छ७गनलाद प. शा माटेऽयय ह फवेरय्‌ ह १. ?1७ साथस्य ह भुशाद्यय ह ५९ अलय ६ धता णीत मृमात ५१. इरभय, ६ तापस्‌ कायना ५१ शङ घ्वीयह वीरस्य श्र पर शड्‌ अथ्ययुन्यह दनय १० शइ स गतात्‌ साध्स्यदस्मै ४ सस्य; न्‌( नामे २५ 18 ६२५६ णीय ६ फवेरी रय श1इ मलस्‌(ध ६१६ २५ 1 स ६ ततस २५ २1७ म युल्छ मादयन २य्‌ १1७ शधीप्य ६ धरमन्य 8 €] तेभन। युती इदीखन र्‌ म गणम सलन्यल सलतेन्‌ाना २य्‌ शा यीमनक्ात नजीनापस २५ %1&§ नय ६ पदमा २५ ‰%< वेदाम धीष्प्य हं २.५ 21७ छगनसाप्ं मर्ध २५ २1७ दयुनील्षाल कम्‌लय ४ २१ 38 युक्षाणप्य २.५ २18 भथीह्यस्‌ रतनन्य ६ २.५ 1७ भसन यण स२्य/६ ०६२ २ शर ३५२।य ह युनीक्चात +; २५ ९.७ समह गवीष्ट २५ ९1 वीर्य भुभन्य ६- २४२२-६ $पुर्य ह २५ २।।९ ०11त।स मगना २५ २१९ नीनेप्व्यः मेप्डनलात २४, श उल्याटुय + दवय £ २५ २१७ मभौीय € नन६य्‌'६ २५ ९1 हतसुममापघ स्मा २५ ९! दुलय ६ पदञ्यह ५ २1& नभय ६ राय ६ २य्‌ शाड वेलाम समीय २५ २।७ र णीवा तलतनपं रय शङ वलास शायय २५ श 'मीमयह दल्घुसर् २ 21९ सन्‌ाययह भेतवीय्‌ ह रप २1७ गालेऽलाल अद्म २य २७ ३९१६।त रर्नहाच २५ १७ नसम्‌ नणीनधस २५ ७ उल्या्युय ह ६१६ ७ तमन भुनी मेन भण २५ >1इम<16 भगनताल्‌ मत्त २५ 5191२616 मगन लाल्‌ । २१ धट्दुमार्ध मलाप्य्‌ ह २५ णा^णुलर्घ $द्वस्य म [+ ७। तेभ्‌न( पुनी सेन नमहर २५ रतीनां णीन [यी ^ / ^ ^ षं